Вдовицата на маршалот Тито почина во Белград на 20 октомври 2013 година, на 88-годишна возраст, од срцев удар.
Од комунистичка Пепелашка и прва дама на Југославија, преку совладетелка, до шпион и жена која помина три децении во изолација - без основни човекови права. Сето тоа беше Јованка Броз.
Вдовицата на поранешниот југословенски претседател Јосип Броз Тито имаше животен пат кој ја надмина фантазијата на холивудските сценаристи.
Поранешните државни лидери се сомневаа дека таа сака да изврши државен удар, а некои ја обвинија дека е психички нестабилна и параноична.
Последните три години од животот на Тито, таа беше разделена од него, но не и разведена.
„Нема личност на која повеќе ѝ биле припишувани приказни од Јованка. Таа е како табула раза и секој си даде право да зборува за неа“, ја опишува историчарката Ивана Пантелиќ, автор на обемната монографија „Подемот и падот на „првата другарка“ Југославија: Јованка Броз и српската јавност 1952-2013“.
„Таа беше симбол на Социјалистичка Федеративна Република Југославија, и визуелно и како појава. Со модата и со стилот, таа го претставуваше тој југословенски социјализам, кој не беше ниту западен капитализам, ниту комунизам од источен тип“, раскажува за BBC на српски јазик оваа историчарка од Институтот за современа историја.
Министерот во техничката влада на Србија, Расим Љајиќ, кој како висок државен функционер ја запозна во 2006 година, ја опиша Јованка Броз во изјава за BBC на српски јазик: „Таа беше жива интелигенција и неверојатна јасност со скоро невозможна меморија, се сеќаваше на толку многу детали што беше фасцинантно да ја слушате“.
„Нејзината судбина интригира дури и денес. Таа беше ѕвезда на поранешна Југославија, (…) и ѝ припишуваа многу нечесни улоги“, вели Огњен Карановиќ, историчар и стручен соработник на „Матица Српска“.
Јованка Будисављевиќ, Србинка од селото Пежане, била родена на територијата на денешна Хрватска на 7 декември 1924 година. По нејзината баба го добила името што значи „благодат од Бога“. Семејството Будисављевиќ било многу угледно во Лика, а нејзин братучед бил научникот Никола Тесла.
Се приклучи на партизаните на 17-годишна возраст и отиде да се бори против нацистичкиот окупатор. За време на војната, таа беше ранета двапати, а исто така доби и тифус. Потоа ги изгуби татко и двајца браќа, а помладите сестри завршија во сиропиталиште.
По крајот на Втората светска војна во 1946 година, таа е префрлена во канцеларијата на Маршалот - канцеларијата на Јосип Броз, а подоцна станува лична секретарка на Тито.
55-годишниот лидер во тоа време се опоравуваше од загубата на неговата емотивна партнерка Даворјанка Пауновиќ, која беше погребана во дворот на Белата палата.
Поради нејзиното препознатливо насмеано лице и шармот со кој пленела, луѓето низ целата земја и светот ја нарекуваа „Југоосмех“.
Милован Ѓилас за 22-годишната Јованка, кога го запознала Тито, ќе рече:
„Јованка имаше неверојатна убавина. Здрава, расна, српска убавина - црна коса, бел тен.
Без кокетност, но не и без женственост - пригушена женственост, како калуѓерка или селанка.
Тогаш беше вита, многу вита, со опасач и тесна униформа.
И тогаш, под ‘титовката’, се истакнуваше нејзината бујна и свилена коса - никогаш не сум видел толку раскошно убава коса.
И големи темни очи, над исончаното, малку заруменето лице - очи од кои избива трпеливост, внимание и лојалност.“
Ѓилас беше еден од најблиските соработници на Тито за време на војната и во повоените години, но и првиот дисидент на поранешна Југославија.
„Нема ништо чудно во тоа што службите избираат некој што е проверен да биде во близина на водачот. Сепак, никој не можеше да го присили Тито да биде со Јованка, тука се роди љубов", вели Огњен Карановиќ.
Во 1952 година, таа стана трета сопруга на Броз, но и прва „прва дама“ во современото разбирање на поимот.
„Тито беше човек кој го сака животот и ужива во него, но политички тој беше многу претпазлива личнос. За него, моќта беше најголема страст, а дури потоа жената, децата и семејството“, истакнува Карановиќ.
Во книгата на Жарко Јокановиќ „Мојот живот, мојата вистина“, таканаречената „прва другарка“ вели дека таа го видела Тито за прв пат низ прозорец во 1942 година, а опишувајќи го хармоничниот живот со нејзиниот сопруг, наведува дека тој ѝ правел кафе секое утро.
Тогаш започнува бајковидниот дел од патувањето на Јованка, кога таа патува низ светот и се среќава со скоро сите светски лидери, кралеви и кралици.
„Таа беше многу вредна и посветена во сите улоги што ги избра и ѝ беа доделени. И таа се најде во многу сложена ситуација, бидејќи никогаш не беше дел од политичката елита и тие не ја прифатија“, објаснува Ивана Пантелиќ.
Притоа, беше помлада од предвоените партизани и не можеше да биде една од нив, вели историчарката..
„Тоа е толку тажно. Жените во Југославија ја обожаваа, а жените околу неа не ја прифаќаа. Тоа беше голема фрустрација за неа“, истакнува Пантелиќ.
Малициозно се зборувало дека „Тито ја одвел кај (тогашниот југословенски амбасадор) Владимир Велебит во Рим за да ја учи на однесување во елитата“.
„Таа беше девојка од село, ама ни оние кои тоа ѝ го замеруваа не беа аристократија“, истакнува Пантелиќ.
Сепак, не може да се смета дека таа била без влијание.
Таа сведочеше дека нејзината идеја било да се формира Движењето на неврзаните, што беше противтежа на светот на блокот за време на Студената војна.
Нејзина должност, меѓу другото, беше да биде „последниот круг на одбраната на Тито“.
„Ние исто така знаеме дека од нејзиното сведочење, таа требаше да го заштити ако сите други не успеат, и затоа секогаш носеше пиштол со себе во нејзините лични предмети. Во Америка случајно ѝ испадна од чантата, што го забележаа луѓето од администрацијата на претседателот Ричард Никсон“, истакнува Карановиќ.
Позицијата на Јованка дополнително ја влоши фактот што таа немаше формално образование. Се запишала на студии за светска литература, но никогаш не дипломирала.
„Отсекогаш ѝ претставувал товар и на некој начин ѝ го одземал легитимитетот. Можеби затоа порано беше немилосрдна кон вработените, но им остана во најдоброто сеќавање на гостите“, посочува Пантелиќ.
Во протоколот додала елементи на византискиот царски и британскиот кралски протокол, додава историчарката.
„Со сигурност знам дека многу луѓе различно ја перципираа и се жалеа на неа, но јас зборувам само за моето лично искуство, таа секогаш беше не само пристојна кон мене, туку дури и изразено љубезна.
Таа ме претстави како ‘писател, кој се согласи да ни помогне’, никогаш како персонал платен да биде во нејзина служба“, сведочеше долгогодишниот преведувач на Тито и Јованка, Иван Ивањи, во написот за „Време“.
Монографијата на Ивана Пантелиќ е, патем, прв и многу редок примерок на научен труд посветен на Јованка Броз. Историографијата малку се занимавала со неа.
„Тешко е да се реконструира, бидејќи немаше јавна функција, а написите, особено од седумдесеттите години, се на граница на таблоидни“, наведува историчарката.
Во тој дел, таа го цитира словенечкиот историчар Јоша Пирјевец, кој Јованка Броз ја нарекува „југословенска Ксантипа“ во книгата „Тито и другарите“.
Ксантипа била сопруга на античкиот филозоф Сократ и е симбол на жена која сака да се расправа.
Јованка всушност беше уапсена во 1975 година и од Игало беше однесена во Белград, каде беше формирана специјална политичко-медицинска комисија за проверка на нејзината ментална состојба.
„Бурните испрашувања завршија со заклучок дека Јованка не е вклучена во каков било заговор, дека е само параноична и дека е најдобро Тито да се раздели од неа.
Тој не го стори тоа, туку повторно се смири со неа и дури и дозволи да им се одмазди на своите „непријатели“, вели Пирјевец.
Меѓутоа, во следните години, таа се преселила од Ужичка 15, каде што живеела со Тито, во куќа на Булевар мира, исто така на Дедиње.
„Одржани се скоро 50 седници на државниот врв, за кои тоа беше единствената точка на дневниот ред. Тоа беше класична борба за моќ“, истакнува Карановиќ.
Изолацијата беше таква што на неа не ѝ беше дозволено ниту да го посети Тито во Љубљана кога беше болен и опериран.
Јованка Броз велеше дека таа е „виновна без вина и осудена без судење“.
„Затоа што знаев повеќе од сите заедно шпиони кој е лојален на Тито, а кој не. Кој одамна работеше против него и против Југославија“, изјави Јованка Броз за „Политика“ во 2010 година.
Кога Тито почина во 1980 година, таа помина извесно време во домашен притвор.
„Дури ѝ беше ускратено правото да присуствува на погребот, но Индира Ганди го условуваше своето доаѓање со нејзиното, па се согласија“, вели Карановиќ.
Во следните децении, таа живеела сама и ретко давала интервјуа.
„И бидејќи таа ноќ ме избркаа од Ужичка 15 во ноќница и под оружје, оттогаш сум во изолација, ме третираат како криминалец и многу години без вооружена придружба не можев ниту да го покажам носот од дворот“, вели Јованка Броз во книгата на Жарко Јокановиќ „Мојот живот, моја вистина“.
Со години се шпекулираше дека таа напишала мемоари кои можат да дискредитираат некои од државните лидери.
Ѝ се заканувале дека ќе ја убијат, но и дека ќе ги убијат нејзините сестри.
„По некое време, ги пронајде сите фустани и крзна што ѝ беа оставени во куќата искинати на рабовите, бидејќи се сомневаа дека таму се скриени микрофилмови и некои податоци“, истакнува Пантелиќ.
За главен виновник за ваквиот исход го именуваше тогашниот шеф на тајните служби Стане Доланц, за кого во книгата тврдеше дека бил „германски шпион“ и дека тој е дел од Хитлеровата нацистичка младина. Од друга страна, Доланц наредил таа да биде под постојан надзор на безбедносните служби.
„Цели 42 години, од 1971 година до крајот на нејзиниот живот, на 20 октомври 2013 година, таа беше под целосен надзор на тајните служби, по што веројатно е апсолутен светски рекордер“, напиша новинарот и публицист Драган Бисениќ во „Данас“.
Бисениќ во неколку наврати ја интервјуираше Јованка Броз од 2010 до 2013 година.
Изолацијата на Јованка Броз не само што беше темелна, додаде тој, туку и понижувачка.
„Куќата на Булевар мира 75 во која живееше беше руина што протекуваше. Пријателите кои ја бараа по телефон не можеа да ја добијат, а писмата што ѝ ги пишуваа никогаш не стигнаа до неа“, истакна Бисениќ.
„Тоа беше страшна судбина, но многу повеќе ми се допаѓа, ако можам да кажам така, Јованка Броз по 1980 година. Таа се најде на дното, но решава јавно и доследно да се бори за она што ѝ припаѓа“, вели историчарката Ивана Пантелиќ.
Таа постојано пишуваше изјави и бараше да се реши прашањето за имотот на Тито. Живееше само од државната апанажа, иако имаше две основи за пензија - како вдовица на Тито и потполковник на ЈНА. Не ја дочека до крајот на животот.
Со распадот на Југославија во текот на 90-тите години, таа остана и без држава. Речиси 30 години таа беше без пасош, лична карта и здравствена книшка.
„Беше голем срам за која било земја да се однесува со некого на тој начин. Сепак, тоа покажа дека дури и кога земјата се распадна, разузнавачките служби со кои таа имаше проблем не исчезнаа“, вели историчарот Карановиќ.
Поранешниот член на Советот на министри на Државниот сојуз на Србија и Црна Гора, Расим Љајиќ, за првпат беше со Јованка Броз во 2006 година, а куќата во која таа живееше тогаш ја затекнал во катастрофална состојба.
„Кога заминав, се сеќавам дека беше февруари, имав впечаток дека таа носеше на себе сè што имаше, беше толку студено. Мислам дека надвор беше -11 степени, и немаше греење никаде во куќата. Куќата беше трошна, застарена, буквално невозможни услови за живот. Не можев да верувам дека некој може да живее таму“, изјави Љајиќ за BBC на српски јазик.
Куќата во која живееше Јованка Броз неодамна беше реновирана. Иако во медиумите се спомнува како „вилата на Јованка“, вдовицата на Тито никогаш не ја сметаше за својa, туку за државен имот.
Прво, беше воведено греење во куќата, во дневната и спалната соба, а во 2009 година Јованка доби и документи. Тој ја посетуваше релативно често и тие изградија однос на доверба.
Тој еднаш го донесе Светко Ковач, тогашниот шеф на Агенцијата за воена безбедност, да ја посети, за да ја убеди дека службите веќе не се против неа.
„Светко се сети кога бил војник или приправник во Херцег Нови и Тито и Јованка биле во посета и таа одеднаш рече ‘да, тоа беше на 16 август, таа и таа година’. Се погледнавме, не можевме да веруваме, мислев дека е скриена камера, таа се сети на сите детали“, опишува Љајиќ.
Тој ја убедил да напише мемоари, но не успеал во целост.
И домашните и странските медиуми ја бараа да зборува, ѝ нудеа пари, но таа не сакаше.
Заедно со Љајиќ, во посета ѝ била поранешната заменик-амбасадорка на САД во Белград, Џенифер Браш.
Браш се занимавала со историјата на Југославија и го молела, вели тој, да ја однесе кај Јованка затоа што таа не примала никој освен него и оние кои тој ќе ги поведе со себе.
Разговарале два часа и Американката била импресионирана, додава Љајиќ.
„После тоа, Викиликс објави сè за што разговаравме, иако тоа беше приватен разговор“, сведочеше министерот низ насмевка.
Таа помина два месеци пред смртта во болница.
Ѝ се исполни последната желба да биде погребана покрај Тито во Куќата на цвеќето.
"Јованка Броз беше жив сведок на историјата, никој не беше на изворот како неа. Сè друго е толкување, а таа беше учесник во настаните", заклучува Љајиќ.
Додека беше во брак со Тито, Јованка беше рангирана меѓу трите најубави жени во историјата во светот, според анкета на американската медиумска куќа Associated Press, заедно со египетската фараонка Нефертити и актерката Мерилин Монро, стои во монографијата на Ивана Пантелиќ.
Во втората декада на 21. век, Јованка Броз исто така ги инспирираше креаторите да прават модни ревии инспирирани од нејзината облека и неизбежната пунџа, по кои беше препознатлива.
Некои ја нарекуваа „Југословенската Грејс Кели и Џеки Оназис“.
Антропологот Данијела Велимировиќ се занимаваше со модниот стил на првата пријателка на СФРЈ, цитира историчарката.
„Иако не е лесно да се утврди кои се луѓето што го осмислија и создадоа имиџот на Јованка Броз, сосема е сигурно дека таа главно носеше креации од југословенската модна индустрија, како и оние направени во мали, приватни модни студија и со тоа ја популаризираше земјата“, наведува Пантелиќ.
