Од 15 до 17 септември во Скопје ќе се одржи Интернационалниот литературен фестивал „ПРО-ЗА Балкан“, а гости на 12-тото издание ќе бидат српскиот писател Владимир Пиштало (годинашен добитник на наградата „Прозарт“), познатиот хрватскиот новинар и писател Борис Дежуловиќ, Рене Карабаш од Бугарија, Мајк Дауни од Велика Британија, Ненад Шапоња од Србија, Мајда Корен од Словенија и нашите автори Виолета Танчева-Златева и Ѕвездан Георгиевски.
Додека траат последните подготовки за фестивалот и ги очекуваме гостите да пристигнат во Скопје, нашата Редакција ја имаше можноста да разговара со српскиот поет, литературен критичар и патописец Ненад Шапоња, чии книги „А Брисел може да се изоди лесно“ и „Постои ли допир на твојата душа“ се објавени на македонски јазик. Тој бил и учесник на Струшките вечери на поезијата, а во 2023 година ја добива наградата „Гоцева мисла“ што се доделува во чест на роденденот на Гоце Делчев, 4 февруари, и неговата знаменита мисла: „Јас го разбирам светот како поле за културен натпревар меѓу народите“.
Шапоња дипломирал на Медицинскиот факултет во Нови Сад, а на Медицинскиот факултет во Белград магистрирал социјална психијатрија (1994). Специјализирал психијатрија, а студирал и филозофија на Филозофскиот факултет во Нови Сад.
Од 1997 година се занимава со литература како самостоен уметник. Бил постојан литературен критичар на белградска Политика (1997–2005). Како телевизиски критичар и соработник на Радио-телевизија Војводина, уредувал повеќе од 20 часа телевизиски програми од областа на литературата. Бил секретар на Друштвото на писателите на Војводина (2000-2003) и е еден од основачите и заменик-главен уредник на списанието Златна града.
„Луѓето имаат многу улоги во животот. Среќа или несреќен сум што имам неколку различни занимања, па дури и образование... Иако издаваштвото е едно од моите занимања, тоа не е клучното. Себеси се гледам како писател, како поет, ништо друго... А сум се занимавал со сè“, вели Шапоња.
Во 2002 година ја основа издавачката куќа „Агора“ со седиште во Зрењанин и редакција во Нови Сад, каде како уредник и издавач потпишал повеќе од 500 наслови. Бројни книги во издание на „Агора“ се наградени со најпрестижни книжевни награди. Повеќе од 50 книги во издание на Агора ги добија најзначајните домашни и меѓународни книжевни награди. Учествувал и посетил бројни книжевни саеми во земјата и светот (Франкфурт, Гетеборг, Болоња, Париз, Буенос Аирес, Истанбул, Ерусалим, Шарја, Пекинг, Каиро).
Директор и главен уредник е на издавачката куќа „Агора“ (од 2002 година). Директор е на Центарот за култура на Војводина „Милош Црњански“ (од 2021 година). Претседател е на Друштвото на писатели од Нови Сад (од 2019 година), потпретседател на Здружението на издавачи и книжари на Србија (од 2012 година) и претседател на Управниот одбор на Градската библиотека во Нови Сад (од 2019 г. 2022). Член е на редакцијата на Летопис Матица српска (од 2021 г.) и главен уредник на списанието Нова Мисао (од бр. 48). Член е на Српското книжевно друштво.
Тој е промотор на постмодерната поетика на нашите простори, како и на посебен интерпретативен пристап кон делото што подразбира „жива“ литература. Од објавувањето на современата српска проза како уредник, тој не пишувал за тоа, бидејќи смета дека позициите на уредник/критичар се некомпатибилни.
За неколку дена доаѓате во Скопје како гостин на Меѓународниот литературен фестивал „ПРО-ЗА Балкан“. Што значеше за Вас поканата за овој фестивал?
Со нетрпение очекувам да дојдам во Скопје. Со овој град сум поврзан на различни начини, литературни, пријателски, па дури и роднински. Две мои книги беа објавени на македонски јазик и читајќи ги ја сфатив убавината на мелодијата на тој јазик. Едно е кога го слушате и по нешто и ќе превидите, а друго е кога се сосредоточите во тишината на својата душа на неговиот крижевен звук. Македонскиот навистина ја заслужува титулата јазик на поезијата. Не случајно Струшките вечери на поезијата, на кои бев гостин пред неколку години, се најдолговечниот поетски фестивал во светот. ПРО-ЗА Балкан почна да ја воспоставува таа традиција во сферата на прозата и издавачката дејност, веќе 12-та година ја потврдува важноста на културата за опстанокот на балканските народи. И ја потврдува важноста на разбирањето и меѓусебното читање.
Вашата биографија е богата и разновидна. Како различните улоги што ги играте во општеството што брзо се менува и кое бара поголем ангажман од сите нас ве прават подобри (или полоши!) во она што го давате како креативец?
Се трудам да бидам тоа што сум. Тешко е да се биде поет, не во денешниот свет, туку во секој свет и време. Мора да се борите за правото и за вниманието да го кажете она што го носите во себе како смисла. А пред тоа, мора да го препознаете сами. Тоа, мора да признаете, не е воопшто лесно.
Што значи за Вас потребата од креативно изразување? Дали процесот ве води или обратно? Колку се промени тоа со текот на годините? Колку наградите и признанијата го променија тоа?
Уметниците живеат во функција на своето дело. Би било наивно да мислиме дека ние одлучуваме за нешто. Наша задача е да ја препознаеме вистинската енергија и да се вклучиме во адекватна артикулација. Со годините, гледаме поостро и реагираме побрзо, но копнежот за значење останува ист. А наградите се горе-долу социјална и социолошка категорија. Тие не менуваат ништо внатре, но прават да се чувствувате поудобно однадвор. Тоа значи повеќе за делото, отколку за самиот автор. Тие привлекуваат читатели и внимание, но не ги менуваат премногу уметниците.
Пишувате на вашиот мајчин јазик и сте преведени на многу јазици. Како ја доживувате вашата поезија кога ја читате на јазик што го знаете доволно за да го разберете и да ги забележите нијансите на текстот?
Уживам да откривам нови значења. Нема идентичен превод. Иако се чини дека сè му е дадено на преведувачот, тој сам си го избира својот пат и регистар. И тогаш јазикот го понесува и тој шири, или присобира, спектар на значења. Мене тоа ми е интересно како игра на значења.
Дали може да станува збор за пишувачка блокада во рамки на поезијата? Оттука, кои се рамките на поезијата?
Мило ми е што го прашувате ова. Секогаш, во секоја наредна книга, чувствував императив да го сменам регистарот на моето пеење. Зошто да се повтори истата приказна? Поезијата е простор на слободата, или не е поезија. Она најдлабокото, или најважното, како за поетот, така и за читателот. Затоа одговорноста на поетот - ако е поет, секако - е огромна. Кога така гледате на работите, речиси е нормално да се соочите и со креативни блокади. Светот не е идеален. Ми се случи, на пример, да имам празнина од 14 години меѓу две книги, а последната книга да ја напишам за точно една година. Ниту човекот, ниту уметникот не ги носат секогаш одлуките.
Се чини дека ангажираната уметност станува императив во начинот на кој таа допира до публиката, особено до младите генерации. Дали треба да има рамнотежа помеѓу потребата за лично изразување и вклучувањето на универзални теми кои влијаат на човештвото?
Нема да нè има нас, нема живот и нема уметност без рамнотежа. Новите генерации секогаш имаат потреба од редефинирање на стариот свет, во кој делумно живеат. А постарите генерации, пак, често не се свесни дека живеат во поинаков свет од оној во кој се родени. Темите се, се разбира, универзални, а личното искуство е услов за раѓање на уметничката слика. А некои сосема различни сили, главно силите на злото, ја одредуваат структурата на светот во кој живееме. Ние, пак, треба да се бориме за убавина, вистина и правда.
Работите и како уредник и самите сте книжевен критичар. Колку критиката е важна за развојот на еден поет?
Критичкото размислување е секогаш важно за формирање на просторот во кој се создава уметничко дело. Сепак, тоа не смее да биде ограничувачка рамка. Сите големи дела имаат најдлабоки корени во ирационалното, како битијата, така и јазикот. А на уметникот е да ги препознае тие енергии и значајно да ги артикулира.
Конечно, дали поезијата може да го спаси светот? Или доволно е да не спаси еден по еден?
Нè спасува нас, како читатели, поединечно. Замислете, што би бил секој од нас кога би го немале искуството на читање поезија?!
