Ненадејниот остар пад на берзите во САД, Европа и Азија предизвика лавина шпекулации за тоа како започна големата светска криза. Берзанските инвеститори беа непријатно изненадени кога на отворањето во понеделникот индексите паднаа за неколку процентни поени.
Акциите на некои компании беа особено погодени, кои изгубија дваесет или повеќе долари по акција во првите неколку часа од отворањето на пазарот. Колапсот беше најголем во Јапонија, каде што берзанскиот индекс Nikkei падна за повеќе од 10 отсто. Влијанието не беше ограничено на акции, туку се прелеа на пазарот на криптовалути. Цената на биткоинот падна за неколку илјади долари, а пад на цената забележа и златото.
Потрагата по „виновникот“ за ваквиот нагло опаѓање започна многу брзо, па се бараа знаци за претстојната криза. Иако ситуацијата се смири до крајот на денот, аналитичарите изнесоа грст причини за да го објаснат падот на сите големи берзи во светот.
Но, главната причина за овој пад на берзите е сепак помалку интересна, техничка, а не предизвикана од лоши макроекономски показатели или геополитички настани. Тоа не значи дека нема показатели кои укажуваат на доаѓање на криза, ниту дека треба да се игнорираат, само дека нивните негативни влијанија сè уште не се материјализирани во форма на почеток на рецесија.
Серијата настани што започнаа на девизниот пазар, поради таканаречените „carry trades“, доведоа до пад на берзите. Во суштина, станува збор за позајмување на валута на земја која има ниска каматна стапка, што значи дека треба да платите ниска каматна стапка на кредитот, а да ја купите валутата на земјата каде што каматната стапка е повисока.
Главната премиса е едноставна; позајмувајте во валута за која треба да платите малку (ниска каматна стапка) и купувајте во валута што носи повисоки приноси (на пр. обврзници и акции). Трговците, главно хеџ фондови, позајмуваа јапонската валута јен (JPY), за која плаќаа камата меѓу 0 и 0,1 отсто. Тие купија американски државни обврзници, со принос меѓу 3 и 5 отсто, и акции.
Проблемот настанува кога централната банка на државата со валутата во која се задолжува ги зголемува каматните стапки, што доведува до зајакнување на таа валута во однос на другите. Токму тоа се случи со јапонскиот јен, бидејќи централната банка на Јапонија ги зголеми каматните стапки од 0-0,1 отсто на 0,25 отсто на 31 јули.
Ова доведе до зајакнување на јенот во однос на доларот. Трговците потоа почнаа да продаваат средства деноминирани во долари за да ги покријат флуктуациите на девизниот курс. Тие мораа да продаваат акции за да ги покријат загубите и да го задржат ризикот на прифатливо ниво.
Објаснувањето на процесот е поедноставено, но оваа корекција на пазарот доведе до искра што доведе до потрага по причините за големиот број продажби на акции, од кои немаше недостиг.
Пред викендот беше објавен извештајот за вработеноста во САД, кој покажа дека во јули се отворени неколку десетици илјади работни места помалку отколку што очекуваа аналитичарите и сто илјади помалку од истиот месец минатата година. Годишните податоци го влошија впечатокот, бидејќи невработеноста порасна од 3,5 на 4,3 отсто, а забави и растот на платите.
Ситуацијата ја влоши веста дека Ворен Бафет, еден од најпознатите инвеститори во светот, продаде половина од акциите на Apple во првите шест месеци од оваа година. Apple беше убедливо најголемиот дел од портфолиото на конгломератот на Бафет, Berkshire Hathaway.
Компаниите од технолошкиот сектор, кои долго време беа носители на растот на берзите, најавија послаби од очекуваните финансиски резултати. Apple, Nvidia, Microsoft, Amazon, Tesla, Meta и Alphabet исто така загубија неколку стотици милијарди долари од вредноста на акциите за време на есента во понеделникот.
Во текот на 2022 и 2023 година, ФЕД, централната банка на САД, ја зголеми каматната стапка како дел од борбата против инфлацијата. На почетокот на претходната година беше 0,25 отсто, а до јули минатата година порасна на 5,5 отсто и остана на тоа ниво.
Политиката функционираше, а стапката на инфлација од 9 отсто на годишна основа падна на 3 отсто. Тоа сè уште не е целта од 2 проценти, но охрабри некои аналитичари да повикаат на прекин на антиинфлациската политика и почеток на намалување на каматните стапки на централната банка.
Ова би довело до поголем економски раст, бидејќи трошоците за задолжување би паднале и со тоа би ја стимулирале побарувачката. Тоа веројатно ќе се случи до крајот на годината, но некои аналитичари сметаат дека ФЕД доцни со намалувањето.
Оваа распродажба на берзата беше предизвикана од технички фактори, едноставна реевалуација на позициите по историската одлука на централната банка на Јапонија, но тоа не значи дека нема голем број показатели кои укажуваат на слабост на светската економија и претстојната рецесија.
ЕУ колективно реално стагнира, а проблемите се појавуваат во некои клучни земји веќе подолго време. За војната во Украина може да се обвини за нив во 2022 и 2023 година, но досега стана јасно дека тие се од системска природа. Германија, моторот на економијата на ЕУ, спроведе скапа и неизвесна енергетска транзиција во време на раст на цените на енергијата, за што плаќа висока цена.
Ситуацијата во Кина е значително различна, со многу повисоки стапки на раст од пониска почетна точка. Но, годините на раст на БДП до 10 проценти и повеќе се одамна минато, па кинеската Комунистичка партија се обидува да го одржи растот на БДП над 5 проценти во последните години.
Тоа функционираше минатата година, но оваа година ќе биде многу потешка задача. За разлика од ЕУ и САД, Кина не влезе во долгорочна рецесија по 2008 година, иако ја плати цената во астрономскиот раст на вкупниот долг. По собирањето на јавниот долг, долгот на домаќинствата и корпоративниот долг, Кина во 2023 година должи вкупно 287 отсто од БДП, повеќе од САД и ЕУ.
Почетокот на кризата ќе биде диктиран од економската состојба во САД поради едноставниот факт што е најголемиот увозник во светот. И Кина и ЕУ имаат големи трговски суфицити со неа, што значи дека нивните индустрии зависат од извозот во САД.
Во исто време, САД имаат огромен проблем со јавниот долг кој надмина 35 трилиони долари. Поради зголемувањето на трошоците за задолжување (камата), оваа година ќе се плаќа противвредност од 3 отсто од БДП за враќање на каматата на долгот и сочинуваат 18 отсто од вкупните расходи на федералниот буџет.
Без разлика кој ќе победи на претседателските избори во САД, тие ќе мора да ги намалат јавните трошоци за да спречат должничка криза во САД или пад на вредноста на доларот. Намалувањето на кредитниот рејтинг, кое веќе беше објавено на крајот на минатата година, нема да се избегне.
Намалувањето на трошоците на американската влада ќе доведе до лавина: населението на САД ќе почне да троши помалку, САД ќе го намалат увозот, Кина и ЕУ кои зависат од американскиот извоз ќе произведуваат помалку, забавување на сите три светски економии ќе доведе до рецесија и невработеност.
Кризата сигурно доаѓа, ако не поради друга причина, тогаш барем поради цикличноста на самата економија, но вчерашните случувања на берзите не го означија нејзиниот почеток. Доказ за тоа е денешното закрепнување на сите берзи кои беа во минус во понеделникот, како и закрепнувањето на цената на биткоинот и другите криптовалути.
