Кога менструацијата станува луксуз: Борбата за менструална правда во Македонија

Менструалната сиромаштија е сè поактуелна тема во Македонија, каде илјадници девојчиња и жени се соочуваат со недостаток на пристап до основни хигиенски производи. Иако земјата во 2023 година го намали ДДВ за менструалните производи од 18% на 5%, проблемот останува длабоко вкоренет поради економските нееднаквости, културните табуа и недоволната институционална поддршка.

Овој преглед е по повод Денот на менструалната хигиена и менструалното здравје, со цел да се фрли светлина врз состојбата и предизвиците поврзани со менструалната сиромаштија во Македонија.

Менструалната сиромаштија во Македонија продолжува да биде социјален и економски предизвик, иако земјата направи значаен чекор со намалувањето на ДДВ за хигиенски производи од 18% на 5% во септември 2023 година. Оваа реформа, која дојде по две години активизам и протести пред Министерството за финансии, сепак не ги реши структурните проблеми. Како што истакнаа организаторите на протестот во 2022, „менструалната хигиена не е привилегија“ – таа е основна потреба која влијае на образованието, здравјето и достоинството на илјадници жени.

Студијата „Менструална правда“ од 2021 година, спроведена од Реактор и Тиииит! Инк., откри дека 29,5% од девојките и жените во земјата не можат да си дозволат стандардни менструални производи, принудени да користат весници или крпи. Оваа бројка доби дополнителна димензија со истражувањето на Новинари за човекови права во 2024, кое покажа дека една од три жени се соочува со менструална сиромаштија, а месечните трошоци за хигиена достигнале 250 денари. Инфлацијата од 2023-2024 година дополнително ги влоши условите, бидејќи цените на производите пораснале за 20%, додека платите останале стагнантни.

Имплементацијата на законот за намален ДДВ се соочи со пречки. Иако Град Скопје во 2023 година планирал да распредели 4 милиони денари за бесплатни менструални производи во училиштата, проектот остана нереализиран до 2025 година. Оваа инерција го истакна парадоксот на локалната власт: намалувањето на данокот било политички поплатливо од директната интервенција преку бесплатна распределба. Како контрапункт, активистичките иницијативи како филмскиот караван „Патот до еднаквост“ во 2025 година се обидуваат да ја надминат институционалната пасивност преку едукација на младите.

Глобалните споредби ја откриваат амбивалентната позиција на Македонија. Од една страна, таа го следи примерот на Франција и Португалија со намалување на даноците, но од друга – заостанува зад Шкотска, која уште во 2022 воведе универзална бесплатна распределба во јавни установи. Бугарија, пак, заостанува со ДДВ од 20% за менструални производи, што ја прави регионалната споредба уште порелевантна.

Клучниот предизвик е дека меснтруацијата и менструалната хигиена уште во голема мера се таму теми во Македонија. Истражувањата покажуваат дека на 70% од жените не им е удобно да зборуваат за менструација, дури и во кругот на семејството. Оваа стигма се манифестира и во трговијата: продавачите продолжуваат да ги завиткуваат влошките во хартија, како да се работи за забранет производ. Во таква клима, кампањите за детабуизација се клучни. „Period Skopje“ инсистира дека менструалното здравје треба да биде дел од училишната настава, но Министерството за образование сè уште не дало конкретни чекори.

Иднината на оваа борба зависи од способноста да се поврзат економските и културните аспекти. Активистите велат дека целосно укинување на ДДВ (наместо намалување) и вклучување на менструални производи во списокот на „основни потреби“ биле следните логични чекори. Но, како што покажа случајот со Скопје, без притисок од граѓанскиот сектор и медиумите, законодавните промени остануваат половинчасти. Менструалната сиромаштија не е само прашање на хигиена – таа е тест за социјалната правда во земјата каде 22% од жените живеат под прагот на сиромаштијата.