Од почетокот на војната во Украина, светот се соочува со сериозна закана од нуклеарна војна и хаварии во нуклеарните централи.
Руските власти постојано користеа нуклеарно оружје за да ги заплашат земјите кои застанаа на страната на Украина.
Од друга страна, украинските власти постојано предупредуваат дека руските напади и борби за украинските нуклеарни централи може да предизвикаат истекување на радијација што може да ги загрози жителите на цела Европа.
Ова е очекуван составен дел од психолошката војна со која Русите се обидуваат да ги обесхрабрат западните земји поинтензивно да се вклучат во конфликтите, додека Украинците се обидуваат да го направат токму спротивното.
Колку би биле опасни овие сценарија доколку навистина се остварат: што би се случило доколку избие нуклеарна војна, а што ако има сериозна несреќа во една од украинските нуклеарни централи?
Краткиот одговор на првиот дел од прашањето е: Голема нуклеарна војна може да предизвика уништување на многу големи градови и можеби нуклеарна зима, во која, во најлошото сценарио, милијарди луѓе би можеле да загинат.
Краткиот одговор на вториот дел е: Последиците би биле мали, многу помали отколку во несреќата во Чернобил. Во најлош случај, тие би биле споредливи со несреќата во американската нуклеарна централа Three Mile Island или во јапонската Фукушима, во која дојде до топење на јадрото, но никој не загина.
Еден дел од јавноста има заедничка перцепција дека во светот има доволно нуклеарно оружје за да го уништи човештвото или дури и целиот живот повеќекратно. Тоа нема научна поткрепа. Пресметките покажуваат дека ниту експлозијата на нуклеарни бомби, која би била направена од сиот ураниум што постои на нашата планета, не би била доволна за целосно уништување на животот на Земјата. Научниците пресметале дека астероидот што го предизвикал изумирањето на диносаурусите имал моќ од 10 милијарди нуклеарни бомби како оние што се користеле во Втората светска војна. светска војна. Сепак, дури и тој не предизвика уништување на целиот живот. Напротив, процветот на цицачите почнал по ударот.
Според Statista, моментално во светот има околу 12.700 нуклеарни боеви глави. Русија има најмногу, околу 6.000, потоа САД, околу 5.500, додека останатите се распоредени меѓу Кина (350), Франција (290), Велика Британија (225), Пакистан (165), Индија (160), Израел (90). и Северна Кореја (20).
Доколку се распоредат за да предизвикаат максимално уништување, ќе има приближно доволно од нив за директно да ги уништат сите градови на Земјата со повеќе од 100.000 жители. Во светот има околу 4.500 такви градови, а во просек за уништување на секој од нив би биле потребни околу три боеви глави. Во вакво сценарио веднаш би умреле околу три милијарди жители, колку што живеат во такви градови.
Радијацијата и контаминацијата што би настанала во овие експлозии не би имале некое големо влијание врз околните области, ниту пак долгорочно врз областите на бомбардираните градови. Искуствата од Хирошима и Нагасаки покажуваат дека меѓу 100.000 луѓе кои ги преживеале нападите со атомска бомба, прекумерната стапка на рак во текот на следните години била околу 850, а леукемија помалку од 100. Огромно мнозинство луѓе починале за време на експлозијата или веднаш потоа. Во Хирошима денес живеат околу 1,2 милиони луѓе, а во Нагасаки околу 420.000. Денес, позадинското зрачење во тие два града е исто како и просечната количина на природно зрачење присутно насекаде на Земјата, што значи дека нема доволно за да влијае на здравјето на луѓето.
Повторно, оваа пресметка се заснова на идејата дека целото нуклеарно оружје би било прецизно распоредено за да предизвика максимална штета и дека сите боеви глави прецизно би ги погодиле своите цели.
Некои студии покажуваат дека значително поголем проблем може да биде т.н нуклеарната зима што би ја предизвикале ваквите експлозии.
Една нова студија, објавена на 15 август во списанието Nature Food, покажа дека дури и релативно мал нуклеарен конфликт во кој се вклучени две нации како Индија и Пакистан може да доведе до огромен глад. Имено, од запалените градови во атмосферата би се испуштиле околу 50 Tg (тераграми; 1 Tg = 1.000.000 тони) саѓи и чад, кои би ја опкружиле планетата, би го блокирале сонцето и би предизвикале ладење, односно нуклеарна зима. Ова за возврат би предизвикало глобално намалување на приносите и смрт на околу две милијарди луѓе.
Според истата студија, голема војна меѓу Русија и САД би ослободила околу 150 tg саѓи и чад во атмосферата и би предизвикала смрт на околу пет милијарди луѓе. Влијанието на нуклеарната војна врз климата би траело десет години, но ќе го достигне својот врв во првите неколку години.
Мала нуклеарна војна меѓу Индија и Пакистан ќе доведе до пад на приносот за околу 7% во рок од пет години, додека големата американско-руска војна ќе доведе до пад на производството за 90% во рок од три до четири години.
Авторите на студијата истакнуваат дека нивната анализа покажува колку се важни напорите за глобална соработка насочени кон спречување на нуклеарни конфликти.
Сепак, овде треба да се забележи дека нуклеарната зима е сè уште хипотетички концепт, заснован на модели и проценки за количеството саѓи и чад што се претпоставува дека се генерирале при бомбардирањето на Хамбург и Хирошима и во некои катастрофи, како што се вулкански ерупции или магацински пожари.нафта. Критичарите веруваат дека современите проценки за обемот на нуклеарната зима се претерани, базирани на политика, а не на егзактна наука. Меѓу другото, тие предупредуваат дека е тешко да се процени колку саѓи би се издигнале и ќе останат во стратосферата (бидејќи тоа би зависело од климатските услови во кои би се одвивала војната), колку долго саѓите би останале таму пред да падне како црн дожд (бидејќи ќе зависи од временските услови, особено од воздушните струи и врнежите) и колку горивен материјал би согорувал (затоа што би зависи од тоа колку ќе биде затрупано под урнатините).
Како и да е, нема сомнеж дека последиците од големата нуклеарна војна би биле огромни, а нејзината закана не треба да се минимизира бидејќи свесноста за тоа е една од главните заштитни мерки што ги спречуваат нуклеарните сили да го користат својот арсенал.
За подетален одговор на второто прашање, кои се максималните последици што може да ги предизвика несреќата во украинската нуклеарна централа, прво треба да се разбере за каков систем се работи.
Да ја земеме на пример нуклеарната централа Запорожје (NEZ), која до неодамна беше во фокусот на јавноста. Последниот реактор беше исклучен во него во понеделникот, но тој е добар за илустрација на можни проблеми бидејќи повеќето украински нуклеарни централи имаат ист тип на реактор.
NEZ е најголемата нуклеарна централа во Европа и една од десетте најголеми во светот. Има шест релативно модерни реактори од типот VVER 1000/320, слични по работа на оние во СИ Кршко, од кои секој има моќност од 950 MWe (MWe е ознака за моќноста на електричната енергија, наспроти ознаката MWt, што покажува колку топлина се создава во реакторот и е помала поради загубите од конверзија).
Реакторите имаат огромна бетонска заштитна купола дебела повеќе од еден метар, три дизел генератори за безбедно напојување во случај на прекин на напојувањето и други безбедносни системи за брзо исклучување на нуклеарната реакција и ладење. Реакторите постепено беа пуштени во употреба во периодот од 1984 до 1995 година, а во меѓувреме беа модернизирани врз основа на нови препораки, по несреќата во Фукушима и според барањата за продолжување на работниот век. Во моментов во светот работат 39 такви реактори: во Украина (15), Русија (13), Кина (4), Бугарија (2), Чешка (2), Индија (2) и Ирак (1). Уште два се градат во Индија, а уште еден во Ирак.
Постојат четири извори на радиоактивност во нуклеарните централи - реактори, складишта за радиоактивен отпад, базени за свежо потрошено гориво и суви контејнери за постарото потрошено гориво.
Најопасниот извор на радијација е реакторот, дури и кога работи. Но, како што веќе наведовме, од сите страни е заштитен со армиран бетон со дебелина од најмалку еден метар.
Другите извори на зрачење се помалку опасни бидејќи нивната радиоактивност се ослабува пропорционално на моментот кога ќе се отстранат од реакторот и дополнително слабее со текот на времето. Тие не се заштитени како реактори, но во случај на директен удар при бомбардирање, тие можат да предизвикаат само локална контаминација.
Бидејќи најголемата опасност е реакторот што работи, важно е да се знае степенот на таквата опасност.
Кога реакторот е исклучен, радиоактивноста во него паѓа на околу 5% од номиналната моќност, што зависи од горивото и од тоа колку долго и со која моќност работел реакторот претходно. Во случајот на нуклеарната централа Запорожје, каде што секој реактор има топлинска моќност од 3.000 MWt за време на работата, тоа би значело дека таа ќе се намали на околу 150 MWt. По исклучувањето, топлинската енергија создадена при фисија продолжува експоненцијално да опаѓа и по еден ден достигнува околу 10 MWt. Колку подолго е исклучен реакторот, толку е помал ризикот од контаминација.
Сепак, недостатокот на ладење сепак може да резултира со топење на јадрото бидејќи стопеното гориво може да ги загрози безбедносните бариери, што може да доведе до ослободување на радиоактивност во околината. Главните извори на таквата контаминација се радиоактивните гасови јод (до неколку недели по суспензијата) и цезиум (до неколку години по суспензијата). Тоа значи дека ладењето е најважното нешто за безбедноста на реакторот.
Хрватскиот експерт за нуклеарна безбедност Зденко Шимиќ, водечки истражувач за ризици и доверливост во енергетскиот институт Хрвоје Пожар, вели дека ако несреќата во Фукушима се земе како референца, контаминираната област по истекувањето во NEZ би можела да биде до околу 20- 30 км околу електраната.
„Во зависност од метеоролошките услови, контаминацијата може да биде значително поголема во одредена насока. Со самото тоа што е помала колку е поголема оддалеченоста од електраната. Постојат анализи и планови за намалување на радијацијата на луѓето и евакуација. Ниту една од населението околу Фукушима добило опасна доза на зрачење. Мерењата покажаа дека 99% од населението примиле помалку од 3 mSv, што е приближно нормалната годишна доза добиена од природата и третманот. Помалку од 30 вработени примиле доза поголема од 100 mSv, и само неколку беа озрачени над дозволените дози за посебни ситуации, што за Јапонија е 250 mSv. Ризикот е многу мал, дури и за најекспонираните вработени“, објаснува Шимиќ.
Кога во последните месеци имаше предупредувања за можна несреќа на нуклеарната централа Запорожје, често се повикуваше споменот на Чернобил, па луѓето имаа тенденција да проценат дека новата несреќа може да биде уште поопасна бидејќи првата е предизвикана од човечки грешка во еден реактор, додека новата нуклеарна централа се наоѓа на самиот фронт на војната и има шест реактори.
Но, реалноста е сосема спротивна. Има многу малку сличности помеѓу Запорожје и Чернобил, освен што тие и двете во Украина и со руски дизајн.
Пред сè, треба да се истакне дека уништувањето на нуклеарната централа и истекувањето на радијацијата во околината не се во интерес ниту на Украинците, ниту на Русите. NEZ, како и секоја друга нуклеарна централа, е важна и за Русите и за Украинците. NEZ вреди најмалку 30 милијарди евра, а за Украинците во мирно време беше извор на над 20% од вкупното производство на енергија. Ова го поткрепуваат информациите според кои Русите доставувале дополнителни агрегати на NEZ за да се обезбеди електрична енергија потребна за ладење на реакторот во случај да се оштетат далноводите.
Клучната разлика помеѓу нуклеарната централа Запорожје и нуклеарната централа Чернобил е во тоа што реакторите во Чернобил немаа објект за задржување, додека во Запорожје, како што веќе наведовме, секој има преднапрегнат армиран бетонски контеционен објект дебел најмалку еден метар, кој е дизајниран да го содржат топењето на јадрото во најлошото сценарио.сите радиоактивни материјали.
Друга голема разлика е што во нуклеарната централа во Чернобил, процесот на фисија беше потпомогнат од модератор на графит. Ова имаше одредени оперативни предности во споредба со современите реактори во кои водата се користи за умереност, која исто така се користи за ладење.
Шимиќ толкува дека модераторите се користат за забавување на неутроните произведени во реакцијата на верижна фисија до брзини оптимални за нејзино продолжување.
„Ако се пребрзи, неутроните ќе летаат низ ураниумот без да бидат вклучени во реакцијата. Реакторите во Чернобил, благодарение на модераторите на графит, би можеле да користат помалку збогатено гориво. Но, големиот недостаток на таков систем е што модераторот на графит не може да се отстрани ако нешто тргне наопаку. Ќе ја продолжи својата функција за поддршка на реакцијата на фисија, дури и во случај на дефект. Како што наведовме, современите реактори користат вода како модератори.
Тоа е полош модератор бидејќи при забавување на неутроните дел од нив се апсорбира. Но, од друга страна, тие се побезбедни бидејќи како што се зголемува температурата во случај на несреќа, реакцијата автоматски се намалува и престанува бидејќи водата испарува, па има се помалку модератори“, вели Шимиќ.
Во NEZ, сите реактори во моментов се исклучени. Најдобро би било така да остане, но бидејќи произведува струја за двете страни, и за слободните делови на Украина и за окупираните, тоа не е во интерес ниту на Русите, ниту на Украинците.
Шимиќ вели дека главната опасност што може да доведе до топење на јадрото во реакторите е губењето на ладењето.
„Нуклеарната реакција е запрена со стоп прачки и борна киселина, кои апсорбираат неутрони, или со загревање или испарување на вода. Сепак, радиоактивните производи од фисија сепак ќе генерираат топлина преку нивното распаѓање, која, ако не се отстрани, може да го стопи горивото.
Затоа, неопходно е да се излади нуклеарното гориво дури и откако ќе престане фисијата. За ладење потребни се вода и струја за погон на пумпите. Сè додека тие се снабдуваат со електрична енергија од дизел генератор или електрична мрежа и вода од река или базен за ладење, нема опасност од топење на јадрото и евентуална контаминација. Колку повеќе време поминало од прекинот на реакторот, толку помалку е потребно ладење, а евентуалното топење на јадрото има помал потенцијал да ја контаминира животната средина - радиоактивноста ќе остане во зградата за задржување“, заклучува Шимиќ.
