Во европската геополитика и континентална безбедност има две епохи, а нив ги дели еден датум - 24 февруари 2022 година.
Со исклучок, се разбира, на Украина, фундаментална промена предизвикана од руската инвазија најверојатно ќе остави најмногу траги во Финска и Шведска, две нордиски земји со децениска, па дури и вековна традиција на неутралност.
Двете земји денеска се на прагот на НАТО и сè укажува дека наскоро силно ќе тропнат на и онака ширум отворената врата на Северноатлантската алијанса. И до пред само два месеци, или во најдобар случај до руската анексија на Крим и окупацијата на Донбас во 2014 година, такво нешто беше во голема мера незамисливо.
И покрај формалното отфрлање на неутралноста со пристапувањето во Европската Унија во 1995 година, ниту Шведска, ниту Финска немаа критична маса да ги водат двете земји по патот што го избраа Норвешка и Данска во 1949 година, Полска во 1999 година и Естонија, Латвија и Литванија во 2004 година.
Финска знаеше со каков сосед си има работа
Се чини дека Финска е попречена од неутралноста наметната со мировниот договор со Советскиот Сојуз потпишан во 1947 година во Париз. Со исчезнувањето на Советскиот Сојуз пред 30 години, исчезнаа и обврските бидејќи Финска почна да се приближува кон НАТО, но никогаш не побара да се приклучи. Со оглед на искуството од Зимската војна 1939/1940 година, Финска знаеше со каков сосед си има работа, но руски/советски напад со децении изгледаше неверојатно.
Во Шведска немало војна 208 години
Шведскиот случај беше уште подрастичен. Оваа скандинавска земја не војувала речиси 208 години, што е европска реткост со која не може да се пофали ниту Швајцарија. Имаше кратка воена кампања против Норвешка во летото 1814 година, која заврши со победа на Шведска. Како и Финска, Шведска ја напушти целосната неутралност дури со пристапувањето во Европската Унија.
Така, војните, страдањата, уништувањата и страдањата одамна исчезнаа од колективната шведска меморија, бидејќи последните лица кои имале лично искуство од војна во која била вклучена Шведска умреле во првите години на 20 век. Затоа не е чудно што и по 2014 година, јавната поддршка за прием во НАТО не надмина 30 до 35 проценти.
Кога се раскажуваше приказната за можна војна во Шведска, агресорите обично се гледаа во Русија, но малкумина очекуваа дека шведската безбедност може да биде сериозно загрозена. Дури и да не веруваа во вечен мир во Европа, во Стокхолм се потпираа на уметноста на избегнување конфронтација.
Од 24 февруари е поинаква приказна
Сепак, сето ова доби сосема нов контекст рано утрото на 24 февруари.
За тоа се погрижи Владимир Путин. Прво, со неиспровоцирана агресија врз Украина, тој покажа дека нема граница што не е подготвен да ја помине, а потоа со постојани закани и провокации ги принуди Финците и Швеѓаните да ја преиспитаат својата позиција во случај на руски напад, како и способноста на нивните вооружени сили да одговорат на агресија. Всушност, Путин турна две нордиски и прилично неутрални земји во прегратките на НАТО.
„Изненаден сум што Шведска не е членка на НАТО. Шокантно е што Шведска сака да биде сама во ситуација кога има зла империја на само неколку стотици километри источно“, изјави неодамна за Dagens Nyheter британскиот претприемач Бил Браудер, кој како инвеститор се соочи со немилосрдноста на режимот на Путин, и додаде:
„Погледнете што се случува во Украина. Западот помага со оружје, но не сака да се вклучи во конфликтот, така што Украинците се оставени сами на себе. Мислам дека Швеѓаните не сакаат да бидат сами кога Русите ќе тропнат на нивната врата. Всушност, ако Украина падне, а Русија сака да се прошири, фокусот прво ќе биде на земјите кои не се членки на НАТО“.
Шведска трошеше многу малку за одбрана
Пред десет години, тогашниот командант на шведските вооружени сили, Сверкер Герансон, изјави за весникот Svenska Dagbladet дека Шведска може да издржи околу една недела во случај на странска агресија, а потоа ќе мора да побара помош. Во меѓувреме, Шведска почна да троши значително повеќе за одбраната, но нема сомнеж дека би се нашла во тешка ситуација во случај на инвазија која Украина моментално ја трпи.
Во 50-тите, на почетокот на Студената војна, Шведска издвои 4,7% од БДП за одбрана, но како што се намалуваа меѓународните тензии, се намалуваше и тој процент. На крајот, во 2017 година, Шведска потроши само еден процент од БДП за одбрана. Во меѓувреме, во 2010 година беше укинат задолжителниот воен рок, кој беше повторно воведен седум години подоцна, но само на хартија.
Во пракса, воен рок служат само доброволци, бидејќи од 100.000 млади мажи и жени годишно, само 4.000 од нив завршуваат во униформа и покажуваат доволно мотивираност за време на регрутирањето.
Секој граѓанин на возраст од 16 до 70 години мора да се вклучи во одбраната на државата
За да го компензира недостатокот на конвенционална воена обука, Шведска разви доктрина за „тотална одбрана“, слична на националната одбрана во Југославија, која бара од секој граѓанин на возраст меѓу 16 и 70 години, и државјани и странци, да се вклучи во одбрана на земјата на цивилни и воени задачи.
Избегнувањето на оваа обврска би се сметало за непатриотско и незаконско, па лидерот на либералната партија Нјамко Сабуни беше принуден да поднесе оставка пред неколку дена откако изјави дека „ќе побегне во Норвешка во случај на жестока агресија“.
Оваа доктрина оди дотаму што пред неколку години, веднаш по руската окупација на Крим, на граѓаните им беше дадена брошура со наслов „Во случај на криза или војна“ која буквално гласи: „Ако Шведска биде нападната од друга земја, никогаш нема да се предадеме. Сите информации за тоа дека нашиот отпор престанува се лажни“.
Затоа, Шведска брзо се вооружува веќе неколку години и може многу брзо да достигне одбранбена распределба од два отсто од БДП, како што бара НАТО од своите членки. Планот е да се зголеми воениот буџет од сегашните шест милијарди евра на речиси девет милијарди до 2025 година и да се регрутираат 8.000 регрути годишно, двојно повеќе од денес.
Шведска може да мобилизира најмногу 30.000 војници за 48 часа
Иако од разбирливи причини е тешко да се добијат точни бројки, се чини дека Шведска во моментов би можела да му се спротивстави на агресорот до максимум 30.000 војници во рок од 48 часа. Подоцна би можеле да се мобилизираат уште толку војници. Тоа би била добро обучена, добро опремена и прилично мотивирана армија, но на крајот малку на број. Се проценува дека околу 150.000 војници би можеле да бидат под оружје за неколку месеци. Но, пред околу 40 години, Шведска беше во можност да мобилизира околу 800.000 војници.
Бидејќи искуството од војната во Украина, а особено окупацијата на Крим, Грузиско-руската војна од 2008 година и Втората војна во Нагорно-Карабах во 2020 година, покажуваат дека првите неколку дена се клучни, јасно е дека Шведска ќе биде во неволја во такви околности и со денешниот одбранбен потенцијал.
Финска има воена служба
Финска стои нешто подобро во овој поглед бидејќи сè уште има општ воен рок од 165 до 347 дена за мажи, како и стотици илјади работоспособни мажи кои поминале обука во минатото. Покрај тоа, троши 1,5 отсто од БДП за одбрана, што е значително повеќе од Шведска. Се проценува дека Финска може релативно брзо да мобилизира 280.000 војници, но 1.340 километри од границата со Русија оваа земја со околу 5,5 милиони жители едноставно не може да ги одбрани без помош од сојузниците.
Затоа Финците практично веќе одлучија да влезат во НАТО, што дополнително врши притисок врз Шведска. Меѓупартиската дебата во Финска е завршена и премиерката Сана Марин за време на вчерашната посета на Стокхолм рече: „Одлуката ќе биде објавена многу брзо, во рок од неколку недели, а не за месеци“.
Шведска не сака да избрзува со одлуката за влез во НАТО
Очигледно е дека се чека одлуката на Шведска за да можат двете земји да се здружат на самитот на НАТО на 29 и 30 јуни во Мадрид. Но, шведската премиерка Магдалена Андерсон не сакаше да ги потврди наводите на низа шведски медиуми дека се е решено: „Не, сè уште ништо не е решено. Треба да ја анализираме ситуацијата и да видиме што е најдобро за шведската безбедност и Шведскиот народ во новата ситуација. Нема потреба да се брза.“
Имено, во Шведска ова стана политичко прашање од прва класа. На конгресот на Социјалдемократската партија во ноември минатата година, на кој Андерсон беше избрана за лидер на партијата, беше заклучено дека Шведска нема да бара членство во НАТО и дека досегашното партнерство е доволна безбедносна гаранција. Во меѓувреме, сите централнодесничарски и десничарски парламентарни партии го поддржаа членството во НАТО, сигнализирајќи дека Шведска не може априори да смета на воена помош без активно членство. Дури и екстремно десничарските шведски демократи се предомислија, а само Левицата и Зелените се експлицитно против тоа.
Доколку влезот во НАТО добие зелено светло на партиската конференција на Социјалдемократите на 24 мај, Алијансата ќе има 90 отсто поддршка во парламентот. Анкетите, пак, покажуваат дека околу 45 отсто од Швеѓаните го поддржуваат членството во НАТО, додека 33 отсто се експлицитно против. Меѓутоа, на прашањето дали Шведска треба да влезе во НАТО доколку Финска го направи истото, дури 63 отсто од испитаниците одговориле потврдно. Овој процент расте од недела во недела од 24 февруари со секоја нова вербална закана од Путин. Во Финска, од друга страна, јавната поддршка за членство во НАТО се зголеми од 19 на 53 отсто за само пет години.
Во меѓувреме, интензивните дипломатски активности траат со недели. Андерсон е во секојдневен контакт со Марин. Шведската премиерка беше во Лондон и Берлин и Осло, министерот за одбрана Петер Хултквист ги посети трите балтички земји, а министерката за надворешни работи Ен Линде се сретна со претставници на САД, Велика Британија, Турција, Полска, Шпанија и Унгарија и генералниот секретар на НАТО и Јенс Столтенберг.
Сè укажува дека се работи на условите за здружување. Шведска и Финска најверојатно ќе бараат посебни аранжмани како оние во рамките на НАТО во северна Европа од Норвешка, Данска и Исланд, кои се однесуваат на забраната за нуклеарно оружје и странски воени бази во границите. Иако шведската јавност и општествените елити не се обединети за влез во НАТО и многумина сметаат дека е неприфатливо шведските момчиња и девојчиња да загинат бранејќи друга земја, можеби илјадници километри оддалечена од Стокхолм, весникот Aftonbladet во средата напиша:
„Никој досега не се осмелува да го каже тоа гласно, но јасно е дека Шведска и Финска ќе аплицираат за членство во НАТО. До декември оваа година и двете земји би можеле да бидат во воената алијанса“.
