Пишува: Бранимир Перковиќ за Index.hr
Светската трговска мрежа доживеа бројни шокови за време на пандемијата. Локдауните, затворањето на цели индустрии, граничните контроли, недостигот на работници и други нарушувања го попречија транспортот меѓу земјите, а резултатите од тоа беа создавање на големи тесни грла, зголемени цени, недостиг и складирање залихи.
Се појавија проблеми на многу полиња и во многу индустрии. Во април 2020 година, цените на сировата нафта накратко станаа негативни, за прв пат во историјата. Во 2021 година, Суецкиот Канал, еден од најфреквентните премини за поморски транспорт на контејнери, кој е главен начин на меѓународна трговија, дури двапати беше блокиран поради заглавени бродови.
Покрај тоа, бидејќи луѓето поминуваа многу повеќе време во своите домови и помалку време на работа, во ресторани, кафулиња и други објекти, начинот на снабдување на пазарот наеднаш се промени. Големите институционални потрошувачи не ги стекнуваат производите на ист начин како што тоа го прават поединците.
Денес звучи смешно, но своевремено во поголемиот дел од светот владееше огромна паника поради недостиг на тоалетна хартија. Проблемот настана токму поради тоа што компаниите мораа целокупното производство да го префрлат на опслужување на поединци наместо на институционални потрошувачи. Ситуацијата беше влошена поради паничното купување, при што некои купуваа неколкумесечна залиха на тоалетна хартија поради гласините за недостиг.
Тоа е банален пример за пошироки проблеми. Но, недостигот на одредени производи како што се микрочиповите ги ограничи цели индустрии. Токму поради недостигот на микрочипови се појавија проблеми во производството на автомобили, компјутери, апарати за домаќинство и друга потрошувачка електроника.
Проблемите се манифестираа на самиот почеток на пандемијата, а до летото 2020 година ситуацијата се претвори во глобална криза. Според глобалниот индекс на нестабилност на синџирот на снабдување, периодот од средината на 2020 година до почетокот на 2023 година се карактеризира со исклучително висока нестабилност во светската трговија, а тоа во голема мера влијаеше на растот на цените во светот.
Сепак, ситуацијата се подобрува и може да се тврди дека денес нема проблеми со меѓународната трговија. Побарувачката за суровини, стоки и компоненти значително ослабе во мај и веќе нема недостиг.
Складирањето залихи поради страв од понатамошни нарушувања, што е најголемиот извор на нестабилност од почетокот, веќе не се практикува. Глобалните компании продолжуваат да покажуваат недостаток на желба за складирање на залихи и се на најниско ниво во последните неколку години.
Исчезнаа и проблемите со работната сила, а сегашниот број на работници во глобалната мрежа за снабдување е сосема доволен за непречено функционирање. Нестабилноста на регионалните синџири на снабдување во Европа и Северна Америка значително се намалува. Добавувачите на азиските пазари имаат слободен капацитет за прв пат од август 2020 година.
Цената е всушност начинот на пренесување информации. Ако има недостиг на производ, цената расте. Како што расте цената, побарувачката опаѓа, па недостигот се намалува. Процесот продолжува сè додека не се најде нова рамнотежна цена, која никогаш нема да биде онаа што точно ги изедначува понудата и побарувачката, туку ќе се движи околу неа.
Се разбира, цената не е само под влијание на понудата и побарувачката, туку движењето на цената ги комбинира сите информации за настани и промени на одреден пазар. Што се однесува до нестабилноста на светската трговија, главната цена што треба да се следи за да се знае што се случува е цената на транспортот со поморски контејнери, бидејќи најголемиот дел од светската трговија се одвива преку него.
Светскиот индекс на контејнерски транспорт моментално е на исто ниво како пред избувнувањето на пандемијата на COVID-19 и приближно на исто ниво како и во годините пред пандемијата. Проблемите со светската трговска мрежа се манифестираа преку растот на цените на поморскиот контејнерски транспорт, што ја мери просечната цена на транспортот во 12-те најголеми поморски линии во светот.
Во текот на февруари 2020 година, цената се движеше околу 1.300 долари, до крајот на јануари 2021 година тројно се зголеми, во септември надмина 10.000 долари, а падот започна дури во март 2022 година. Само во март оваа година достигна нивоа споредливи со пред пандемични години. Ова е многу слично на глобалниот индекс на нестабилност на синџирот на снабдување.
Иако инфлацијата покажа знаци на намалување во последните месеци, тоа е главно ефект од пониските цени на енергијата (нафтата и гасот) и побавниот месечен раст со поголема основа минатата година. Но, цените сè уште растат на месечно ниво, особено на храната.
Со оглед на тоа што големопродажните цени на прехранбените суровини на светските берзи паѓаат (пченица, месо, млечни производи и сл.) во однос на врвот од минатата година, дека трошоците за поморски превоз се намалени на нивоа пред пандемијата, и дека во општата светска трговија функционира непречено, загрижува тврдоглавоста на растот.
Светскиот индекс на цените на храната на ФАО во мај изнесуваше 124,4 поени, 3,4 поени помалку од април годинава и дури 35,4 поени помалку од врвот постигнат во март 2022 година. Индексот 100 ја покажува просечната цена во периодот 2014-2016 година.
Иако централните банки на САД и ЕУ во поголемиот дел од 2021 година негираа дека ќе настане проблем со инфлацијата, односно дека ќе започне голем пораст на цените, а како што годината се приближуваше сè поблиску до крајот, им стана појасно и дека почнува период на раст на цените, во 2022 година сè уште се спроведуваа политики на зголемување на референтните каматни стапки што е главната алатка во борбата против инфлацијата.
За таа цел беа жртвувани берзите, за кои првата половина од 2022 година беше една од најлошите во историјата. Идејата на централните банки беше со зголемување на трошоците за задолжување, компаниите и луѓето да ја намалат потрошувачката, што ќе делува кон намалување на цените.
Успехот не е целосен. Иако општата стапка на инфлација паѓа во последните месеци, тоа е главно резултат на падот на цените на нафтата и гасот. Не само што цените на храната за широка потрошувачка продолжија да растат (иако нешто побавно), туку базичната инфлација (раст на цените што ги исклучува енергијата и храната) паѓа премногу бавно.
Сето ова е сигнал дека цените и годинава ќе продолжат да растат, иако со помал интензитет. Причината можеби е тоа што пазарот на труд не покажува знаци на рецесија, иако политиките што ги спроведуваат централните банки всушност ја туркаат економијата во криза.
Невработеноста е сè уште многу ниска, стапката на вработеност е многу повисока од претходните години, потрошувачката на населението не паѓа. На почетокот на годината беа спроведени анкети на Волстрит и имаше огромен консензус дека оваа година доаѓа криза. Но, сè уште нема вистински знаци, иако еврозоната технички веќе влезе во рецесија (БДП паѓа два квартала со ред).
Цените ќе почнат посериозно да паѓаат само кога побарувачката ќе падне, што значи кога луѓето ќе престанат да трошат, кога невработеноста расте и кога компаниите инвестираат помалку. Во основа, кога ќе започне рецесијата. И тогаш ќе се појават сосема различни проблеми.
