Во областа на правото, смртната казна е едно од најспорните и најполаризирачките прашања. Поборниците честопати тврдат дека оваа казна успешно одвраќа од правење грозоморни злосторства, додека противниците тврдат дека нејзините етички, морални и практични импликации ги надминуваат сите потенцијални придобивки. Помеѓу безбројните аргументи против смртната казна, еден од најпривлечните е нејзиното суштинско потфрлање во спречувањето насилство.
Масовното убиство во основното училиште Владисав Рибникар во Белград ја актуелизираше дебатата за смртна казна во Србија лани. Исчезнувањето и смртта на двегодишната Данка Илиќ од Бор, Србија, по чие тело уште се трага, одново ги разгоре страстите по прашање на соодветната казна за ваков грозоморен чин. И македонската јавност бараше правдата за убиствата на Вања Ѓорчевска и Панче Жежовски да биде задоволена со најтешка кривична казна, повикувајќи на враќање на смртната казна.
Во Македонија, последната смртна казна е извршена во 1987 година, по пресуда на тогашниот скопски Окружен суд за грозоморен случај на педофилија и чедоубиство. Сторителот претходно бил осуден на 15-годишна казна затвор поради убиство и два обиди за убиство. Изрекување на смртна казна за ваков случај не било првпат во бивша Југославија, но оваа била единствената која била извршена. По осамостојувањето на Република Македонија направени се измени во Кривичниот закон и смртната казна е укината во 1991 година. Смртната казна не постои во ниту една држава на Западен Балкан. Северна Македонија, Србија, Црна Гора, Босна и Херцеговина, Албанија имаат различна историја кога е во прашање укинувањето на смртната казна или кога последен пат била извршена. Во Албанија последен пат се разви јавна дебата за повторно воведување на смртната казна во 2021 година. Во Косово смртната казна е укината во 1999 година. Со одлука на Врховниот суд на Србија, последната смртна казна во земјата по обвинение за силување и убиство на дете била извршена со стрелачки вод во 1992 година. По 1992 година, во тогашната Сојузна Република Југославија, бил воведен мораториум за смртната казна. Во 2001 година во Црна Гора биле изречени последните две смртни казни, но не биле извршени. Ваквиот начин на казнување бил укинат во 2002. Во 1981 година била спроведена последната смртна казна во оваа земја. Тоа се случило во Котор каде за убиство и силување на девојче, осуденик бил егзекутиран со стрелање, пишува TRT Balkan.
Според Amnesty International, во 2022 година биле извршени 883 егзекуции во 20 земји во светот, а дури 90 отсто од нив биле извршени во три земји. Во Иран биле извршени најмногу - 576, во Саудиска Арабија - 196 и во Египет-24. Како што се наведува во извештајот на Amnesty International, вкупниот број на егзекуции не ги вклучува оние за кои се верува дека биле извршени во Кина.
Поддржувачите на смртната казна честопати го наведуваат нејзиниот застрашувачки ефект како основно оправдување. Логиката е дека стравот од соочување со смртна казна ќе ги одврати потенцијалните криминалци од извршување на тешки дела како убиство и педофилија. Сепак, овој аргумент е длабоко погрешен кога е ставен под лупа и подложен на емпириски докази.
Прво и основно, идејата дека смртната казна го одвраќа криминалот не е потврдена со веродостојни истражувања. Бројни студии не успеаја да воспостават причинско-последична врска помеѓу постоењето на смртна казна и пониските стапки на криминал. Всушност, јурисдикциите со смртна казна честопати доживуваат споредливи, па дури и повисоки стапки на насилен криминал од оние без него. Земете ги, на пример, Соединетите Американски Држави, каде што некои држави ја укинаа смртната казна, додека други ја задржаа. И покрај овие разлики, не постојат убедливи докази кои сугерираат дека државите со смртна казна се побезбедни или имаат помали стапки на убиства.
Покрај тоа, ефикасноста на одвраќањето се потпира на претпоставката дека луѓето кои размислуваат за криминални дејствија поминуваат низ рационални процеси на донесување одлуки, ставајќи ги на вага потенцијалните последици пред да дејствуваат. Сепак, оваа претпоставка ја занемарува сложената интеракција на факторите кои се во основата на криминалното однесување, како што се социоекономските разлики, проблемите со менталното здравје и системските неправди. Многу престапници не ги земаат предвид потенцијалните последици од нивните дејствија во моментот, што ја прави заканата од смртна казна неефикасна како пречка.
Меѓународниот правен и судски пејзаж дополнително ја илустрира заблудата на смртната казна како мерка за одвраќање. Земјите кои ја укинаа смртната казна не доживеаја скокови во насилниот криминал како резултат на тааквиот потег. Земете ја, на пример, Канада и европските земји како Норвешка и Шведска, каде што смртната казна е укината со децении. Овие земји постојано се рангираат меѓу најбезбедните во светот, разоткривајќи ја идејата дека отсуството на смртна казна води кон беззаконие и хаос.
Понатаму, имплементацијата на смртната казна често открива системски недостатоци и неправди во системот на кривичната правда, фрлајќи сомнеж врз неговата легитимност и ефикасност. Погрешните убедувања, расните разлики и социо-економските предрасуди ја поткопуваат правичноста и непристрасноста на смртната казна. Невини луѓе се осудувани на смрт врз основа на погрешни докази, присилни признанија или несоодветно правно застапување. Ризикот од егзекуција на невино лице е неповратна травестија на правдата која ниту едно општество не треба да биде подготвено да ја прифати.
Не може да се занемарат ниту моралните и етичките импликации на смртната казна. Одземањето на човечки живот одобрено од државата го продолжува циклусот на насилство и одмазда, поткопувајќи ја вредноста на човечкото достоинство и светоста на животот. Наместо да промовира исцелување и помирување, смртната казна го продолжува циклусот на траума и одмазда, овековечувајќи ја културата на насилство наместо да поттикнува општество засновано на правда и емпатија.
Смртната казна не се покажала како успешна пречка против насилството на повеќе фронтови. Емпириските докази, и на домашен и на меѓународен план, го поткопуваат нивниот наводен застрашувачки ефект. Згора на тоа, нејзиното спроведување е нарушено со системски неправди и морални нејаснотии кои ја нагризуваат нејзината легитимност и етичка положба. Како општество, мораме да се оддалечиме од казнените мерки вкоренети во одмаздата и наместо тоа да ги прифатиме пристапите за ресторативна правда кои даваат приоритет на лекување, рехабилитација и спречување на идни штети. Укинувањето на смртната казна не е само морален императив, туку и прагматичен чекор кон создавање поправедно и похумано општество.
