Среде невидени еколошки предизвици, клучната врска помеѓу климатските промени и уништувањето на шумите бара глобално внимание. Како што нашата планета претрпува трансформативни промени, оваа криза најостро се пресликува во сè помалата глобална шумска покривка. Оваа сложена интеракција негативно влијае на екосистемите, биодиверзитетот и кревката рамнотежа на нашата клима.
Климатските промени, поттикнати првенствено од човечките активности како што се согорувањето на фосилните горива и уништувањето на шумите, предизвикуваат долгорочни промени во температурите, врнежите и другите климатски параметри. Зголемувањето на емисиите на стакленички гасови, вклучително и јаглерод диоксид и метан, создава покривка околу Земјата што ја задржува топлината и ги менува природните климатски системи на планетата. Истовремено, уништувањето на шумите ги влошува предизвиците што ги носат климатските промени. Шумите играат клучна улога во задржувањето на јаглерод диоксид и регулирањето на глобалните климатски модели. Губењето на овие витални екосистеми ја нарушува оваа деликатна рамнотежа, придонесувајќи за маѓепсан круг на деградација на животната средина.
Влијанието на климатските промени врз уништувањето на шумите е неверојатно видливо низ целиот свет. Во Европа, каде што вековните шуми одамна се составен дел од идентитетот на континентот, зголемувањето на температурите и менувањето на обрасците на врнежите предизвикуваат невиден стрес врз овие екосистеми. На пример, бореалните шуми во Скандинавија се соочуваат со зголемен ризик од шумски пожари поради продолжените сушни сезони, загрозувајќи ги не само огромните пространства на недопрена дивина, туку и уникатниот биодиверзитет на кој овие региони им е дом. Подалеку, амазонската прашума, која е од витално значење за здравјето на климата на Земјата, доживеа алармантна стапка на уништување на дрвјата влошена од променливите климатски услови. Интензивните суши и зголемените температури создаваат непријателска средина, што ја прави прашумата поподложна на човечки активности како што се сеча на сеча и земјоделска експанзија. Последиците одекнуваат на глобално ниво, бидејќи Амазон игра клучна улога во регулирањето на климата на планетата и во домувањето на неспоредливата биолошка разновидност.
Гледајќи ги размерите на ова уништување во глобални размери, не може, а да не погледнеме во сопствениот двор и да истражиме какво е здравјето на нашите бели дробови – шумите во Македонија. Додека глобалната перспектива ја поставува основата за разбирање на пошироките импликации, зумирањето на нашите простори обезбедува микрокосмос на предизвиците со кои се соочуваат регионите кои се борат со двојното влијание на промената на климата и намалувањето на шумските области. Кои се локалните манифестации на климатските промени и уништувањето на шумите? Колкаво е влијанието на зголемување на температурите и колкав е размерот на уникатните предизвици со кои се соочуваме? Одговорите на овие прашања нема само да насликаат пореален пејзаж на домашната ситуација, туку и ќе понудат сознанија кои ќе одекнат на глобално ниво.
Политиката за климатски промени за Северна Македонија е вклучена во Националната стратегија за одржлив развој (2010) и Вториот национален акционен план за животна средина (2006 година). Поконкретно, во 2020 година беше развиена Стратегијата за развој на енергетиката и ги вклучува законите и регулативите поврзани со климатските промени и нуди збир на амбициозни и специфични нумерички цели за 2040 година, следејќи ја патеката на политиката на ЕУ за климатски промени. Во неа се наведени шест стратешки цели, вклучувајќи енергетска ефикасност, енергетска безбедност и декарбонизација. Земјата е особено ранлива на климатските промени и екстремните климатски настани. Најзагрозени сектори се водостопанството, земјоделството, шумарството и биодиверзитетот.
Заклучно со 2017 година, вкупната површина на шума изнесува 1.001.489 хектари. Повеќе од 70% од шумите се сечени, 90% се листопадни и речиси 90% се во државна сопственост. Најдоминантен вид е буката, а потоа и разните видови даб. Регионално, најбогат шумски регион е Југозападна Македонија со околу 180.000 хектари, а најсиромашен е Скопскиот регион со околу 125.000 хектари. Распределбата на шумската покривка низ државата е нерамномерна во однос на квантитет и квалитет. Високи шуми со добар квалитет се наоѓаат покрај државните граници, далеку од индустриските и населените места и човечкото влијание. Во централните делови на земјата се наоѓаат неквалитетни сечени шуми, а нивната состојба делумно е резултат на климатските услови, а делумно на човечките активности, се наведува во Четвртиот национален план за климатски промени од 2023 година што го изработи Министерство за животна средина и просторно планирање.
Шумарскиот сектор е главен придонесувач за прочистување на стакленички гасови во Република Македонија во рамките на потсекторот за шумарство и друга намена на земјиштето, освен неколку години кога поради шумски пожари (опожарени површини), емисиите од оваа наменска категорија на земјиштето беа значително над годишниот просек. Површината на шумите, составот на видовите, како и годишниот прираст и отстранување од шумите се релативно стабилни. Земјиштето како дел од секторот за шумарство и друга намена на земјиштето, а поконкретно, шумското земјиште, во најголем број случаи се значајни прочистувачи на стакленички гасови. Годините со значителен број шумски пожари и големи опожарени површини шума придонесуваат за зголемување на емисиите на стакленички гасови, стои во Четвртиот национален план за климатски промени од 2023 година.
Каков и колкав ќе биде растот на шумите зависи од тоа колку се чувствителни дрвјата на промените на температурата и промените во составот на екосистемот. Со оглед на взаемната поврзаност меѓу ранливоста на екосистемите и ранливоста на општеството, јасно е дека човечкиот фактор е клучен во нивната заштита. Сложеноста на овој однос придонесува да биде тешко е да се предвиди колку ќе бидат ранливи шумите во иднина, а треба да се земат предвид и повеќе параметри. Овие параметри може да ги вклучуваат оптималните услови за некои видови, типот на екосистем, човечката активност, институционални и економски фактори и управувањето со шумите. Ранливоста на системот од специфичен ризик може да се определи со еден фактор или, почесто, со комбинација на неколку.
Шумските пожари се добар пример. Сушата го зголемува ризикот од шумски пожари. Ранливоста на шумата ќе зависи од количината на мртва биомаса, која пак зависи од начинот на управување со шумата, количината на мртви дрвја што се резултат на претходни суши и/или штетници, просторната организација на шумата (на пр. присуство/поставеност на тампон ленти или пожарни пречки), кои би можеле да го олеснат или да го ограничат ширењето на пожарот, и отвореноста на шумата за човечки активности. Конечно, неговата ранливост ќе зависи и од средствата за спречување и следење на пожарите и справување со нив во рана фаза.
Некои од главните закани и проблеми во управувањето и стопанисувањето со шумите се: бесправната сеча, влијанието на климатски промени преку зголемен процес на одумирање на одделни делови од крошната и цели стебла, и штетите од инсекти и болести. Меѓу најважните и одлучувачки фактори коишто влијаат на шумските пожари, се временските услови, поточно климатските одлики на регионот, кои предизвикуваат брзо и лесно запалување на сувиот горлив материјал.
Табелата подолу покажува дека преку последните 2 децении, во С. Македонија е забележано зголемување во зачестеноста и интензитетот на шумските пожари. Во периодот од 2015 до 2019 просечниот број на шумски пожари и штетата која ја предизвикале се има зголемено за 3%.
Врз влошувањето на сериозноста на шумските пожари влијаела промената на употреба на земјиштето и слабите капацитети за заштита од пожари. Според предвидувањата на Јавното претпријатие Национални шуми, ќе бидат потребни повеќе од 50 години за да се обноват штетите направени во последните две години на повеќе од 30.000 хектари шумска површина. Колку за споредба, во 2020 година се пошумувале 569 хектари, а во 2019 година околу 1000 хектари, покажуваат податоците на Државниот завод за статистика. Во разговор со шумарите - што не е проверен факт - најголемата опожарена површина е во Источен регион.
Светла точка во обновата на шумите во Македонија се иницијативите како Боренка, преку која во 2023 година се спроведени 10 акции за пошумување на 10 хектари опожарена површина, засадени се приближно 60.000 садници, забележан е волонтерски ангажман во пошумување од 2.000 граѓани, и одржани се 100 едукативни работилници преку кои беа вклучени 5.000 деца.
Последната деценија на 20. и почетокот на 21. век се најтоплите климатски периоди во светот. Под влијание на природните услови како и влијанието на човечките активности во последниве триесет години, климатските промени се вкоренија ширум светот, и Југоисточна Европа и Македонија не се исклучок. Користејќи ги овие набљудувања заедно со идните климатски модели за Македонија, очигледно е дека се предвидува влошување на здравствената состојба на шумите, со позначајни процеси на изумирање и повисок процент на смртност на дрвјата. Поради слабата здравствена состојба на дрвјата, овој процес ќе биде проследен и забрзан со наезда од инсекти и габи. Доказите за климатска промена се непобитни и последиците сè повеќе се чувствуваат.
Во последните две години беа забележани неколку екстремни настани. Во 2018 година шумарските управни активности беа значително попречени поради деновите со обилни врнежи. Во летниот период на 2019 година, пресушија голем дел од изворите во шумскиот предел на регионот Штип. Истото беше забележано и во други региони. Ова беше придружено со силен напад на габи и инсекти врз зимзелените шуми и пошумувањето (наведено во Годишниот извештај за здравствената состојба на шумите во 2019 година).
Намалување на врнежите, зголемување на температурите, почести топлотни бранови, зголемена просторна варијација на деновите на растење, зголемени екстремни врнежи без исклучок ќе влијаат на шумите во Македонија. Во Четвртиот национален план за климатски промени се предвидува дека во западните и источните делови на Македонија топлотните бранови ќе бидат почести, а продуктивноста на шумите ќе биде помала. Здравствената состојба на шумата во периодот помеѓу претходниот и четвртиот национален извештај за климатски промени опаѓа, како што може да се види од табелата подолу за транспарентноста на крошните на дрвјата.
Анализата на климатските проекции кои се претставени подолу покажува дека Северна Македонија до крајот на векот ќе има потопла и посува клима, со зголемување на екстремите на топлите температури и намалување во екстремите на ладните температури. И покрај проекциите за посуви услови, се очекува зголемување во настаните на екстремни врнежи, што дава резултат на зголемен ризик од поројни поплави. Во летниот период, се проектира зголемување на бројот на последователни суви денови, што ќе води до почести суши. Се очекува и поместување на очекуваната вегетативна сезона, што ќе резултира со подолга вегетативна сезона.
Надеж даваат иницијативите како Боренка, која се спроведува во партнерство меѓу ЈП Национални шуми и Сојуз на извидници под покровителство на МЗШВ.
„Тука, ние како извидници сме волонтери кои спроведуваат едукативни работилници за деца на возраст од 3-5 одделение, организираме логистика за настаните за пошумување за да бидат задоволени сите потреби и услови за непречено одвивање на акциите и регрутираме волонтери“, вели националниот координатор на Боренка, Снежана Јанковиќ.
За долгорочна обнова на шумите се залага и „Иницијативата за северни шуми: Обнова на шумите во Албанија и Северна Македонија“. Станува збор за проект кој се спроведува во соработка со IUCN Eastern Europe and Central Asia, Македонското еколошко друштво (МЕД) и Заштита и зачувување на природната средина во Албанија (Protection and Preservation of Natural Environment in Albania), помогнат од Шведската поштенска фондација, а целта е да се ревитализираат и зачуваат важни шумски хабитати во клучни предели за биолошката разновидност надвор од заштитените подрачја. За оваа цел се користи методот ROAM (Restoration Opportunities Assessment Methodology), односно Методологија за проценка на можностите за ревитализирање, во овој случај на шумите.
Преку овие активности ќе се придонесе за ублажување на климатските промени, бидејќи обновувањето на шумите придонесува за намалување на јаглерод диоксидот во воздухот.
Од МЕД потсетуваат дека овие шуми претставуваат дом за бројни диви животни, меѓу кои и балканскиот рис кој е на Црвената листа на загрозени видови, па преку нивно обновување се подобрува и нивната можност за преживување и размножување, со што се одржува биодиверзитетот на планетата.
Резултатите од напорите за пошумување и обновување на шумите во Македонија не може да бидат реално видливи во краток временски период, велат од Секторот за шумарство и ловство при Министерството за земјоделство, шумарство и водостопанство. Со оглед на тоа дека станува збор за шумски екосистеми, пошумувањето на истите се видливи како резултат за анализа по период од 20 – 30 години, велат оттаму и образложуваат дека долгорочно гледано, очекуваните резултати се:
- Секвестрација на CO2, преку фотосинтеза директно се влијае врз климатските промени односно со стареењето и развивањето на дрвјата од пошумување се зголемува и количеството на заробување на штетните стакленички гасови во атмосферата со што го прави Шумарскиот сектор а воедно пошумувањето клучен во борбата со климатските промени.
- Зачувување и зголемување на биолошката разновидност односно со пошумување и обнова на шуми пред се со голем спектар на различни алохтони (домашни) видови на дрвја креираме хабитат и услови за живот на многу различни растенија, инсекти, птици, животни и микроорганизми со кој се постигнува посакуваната рамнотежа во природата и екосистемите.
- Заштита на шумата и шумските површини од појава на ерозија како и подобрување на структура на почвата односно стабилизација на почвата.
Во поглед на долгорочните мерки што државните институции ги преземаат за намалување на влијанието на климатските промени врз губењето на шумски површини, оттаму велат дека една од основите на кои се води Шумарскиот сектор е документот Стратегија за одржлив развој на шумарството во Република Македонија.
„Како генерална цел на овој документ е преку одржливо стопанисување со шумите во Македонија да се зголеми придонесот на шумарскиот сектор во националната економија и во руралниот развој, обезбедуваќи обновливи расурси и заштита на локалната и глобалната животна средина, со што ќе се обезбеди подбрување на квалитетот на животот на сите граќани во Македонија“, велат тие.
Како долгорочни мерки што ги презема Министерство за земјоделство, шумарство и водостопанство преку секторот Шумарство и ловство, а се основа на гореспоменатата стратегија се: воведе мултифунционални, поблиску до природата и економски одржливи системи за стопанисување со сите шуми; воведување на едновремено одржување и подобрување на шумските функции или екосистемски услуги преку одржливо стопанисување со шумите и стремење кон нивно сеопфатно вреднување; стопанисување со шумите на одржлив начин врз основа на значително зголемени инвестиции во шумите како и на обемот на сеча, со истовремено намалување на нелегална сеча и трговија со дрво; постепено преминување од краткотрајна кон долгорочна употреба на шумските производи од дрво; подигање на јавната свест за клучната улога на шумите и шумските екосистемски услуги, вклучително и зачувување на биолошката разновидност и ублажување на климатските промени.
Владата на Република Северна Македонија по предлог на Министерство за земјоделство, шумарство и водостопанство во 2023 година донесе Акциски план за период 2024 – 2026 година за спроведување на Стратегија за одржлив развој на шумарството во Република Северна Македонија каде преку мерки и активности се дефинирани следните чекори кои институциите ќе ги превземаат за постигнување на зацртаните цели во Стратегијата.
Покрај другите мерки и активности на кои Министерство за замјоделство шумарство и водостопанство е вклучено, се работи на имплементација на Регионална програма за управување со пожарите на ниво на предел во Западен Балкан, вклучувајки ја и Република Северна Македонија. Министерството преку секторот за Шумарство и ловство работи на имплементација на активности поврзани со истата програма и за таа цел ве упатувам на линк како платформа за подетални информации поврзани со гореспоменатата програма.
Други потреби за прилагодување во шумарскиот сектор предложени во Четвртиот национален план за климатски промени од 2023 година, вклучуваат:
Планско управување со шумите: планирањето на управувањето со шумите (10-годишни планови за управување) мора да ги засметаат влијанијата на климатските промени и идните сценарија, но сепак сè уште нема значајни активности во оваа насока.
Сеча на шумите: Како што спомнавме, веќе постојат нарушувања директно предизвикани од климатските промени (обилни врнежи) и индиректно (инсекти, габи, пожари итн.). Овие нарушувања ќе растат во интензитет до 2035 година и ќе ги отежнат процесите на собирање стоки од шумите.
Заштита на шумите: Физичката (шумски пожари) и здравствената (инсекти, габи, процес на изумирање итн.) заштита на шумите ќе биде вистински предизвик. Потребно е градење на капацитети за надминување на овие предизвици, особено да се одржи следењето на шумите и да се воспостават нови процеси за следење на влијанијата на климатските промени.
Одгледување на шумите: Многу од активностите и техниките на управување со шумите биле воспоставени во текот на долг период од помеѓу 20 и 60 години. Истите ќе мора да се прилагодат на промените во климата (изборот на видови, методите на одгледување, итн.).
Во последнава деценија, особено во последните пет години, имаше тренд на воспоставување нови заштитени подрачја (со различен степен на заштита) како што е новиот Национален парк на Шар Планина. Ова е позитивен чекор кон заштита на природата и на шумите. Сепак, исклучување на овие шуми од шумарскиот систем на управување би можело да ги исклучи и од мерките за ублажување и прилагодување. Ова е особено важно за заштитните мерки и за одгледувањето на шуми.
Оваа сторија е продуцирана со поддршка на регионалниот проект „SMART Balkans – Зајакнување на улогата на медиумите во справувањето со климатските промени“ имплементиран од Центарот за промоција на граѓанското општество (CPCD), Центарот за истражување и креирање политики (CRPM) и Институтот за демократија и медијација (IDM) и финансиски поддржан од Министерството за надворешни работи на Норвешка (НМФА). Содржината на сторијата е единствена одговорност на авторите и не мора да ги одразува ставовите на Министерството за надворешни работи на Норвешка (НМНР).
