„Најлошото допрва доаѓа“, рече главниот економист на Меѓународниот монетарен фонд (ММФ), Пјер-Оливие Гуриншас, на прес-конференција во вторник, 17 октомври, за време на презентацијата на последниот извештај на ММФ за состојбата на светската економија.
Растот на БДП од 6 отсто во 2021 година се проценува дека ќе забави на 3,2 отсто оваа година и 2,7 отсто во 2023 година. Ова е најнискиот раст од 2001 година, освен првата година од финансиската криза во 2008 година и почетокот на пандемијата на COVID-19 во 2020 година, кои инаку се единствената година откако постојат мерења дека светскиот БДП е во минус.
Во исто време, Bloomberg објави дека нивниот модел предвидува 100% веројатност САД да влезат во рецесија во следните 12 месеци. Моделот предвидува поголема веројатност за рецесија во сите временски рамки, при што 12-месечната проценка за рецесија до октомври 2023 година е 100 отсто, во споредба со 65 отсто минатиот пат кога моделот покажа.
Истражувањето на 42 економисти од Блумберг предвидува дека веројатноста за рецесија во следните 12 месеци сега е 60 отсто, од 50 отсто еден месец порано. Економистите анкетирани од Ројтерс за веројатноста еврозоната да влезе во рецесија предвидуваат 60 отсто шанси тоа да се случи во следните дванаесет месеци.
Има многу прогнози, но речиси сите се едногласни во оценката дека има поголеми шанси да започне криза отколку да се избегне кризата. Од почетокот на годината моделите покажуваат зголемување на веројатноста за криза, а економистите ги зголемуваат проценките за веројатноста.
Светскиот економски раст е попречен од неколку фактори кои се испреплетени и содејствуваат така што едниот води кон другиот. Но, тоа не е чудно бидејќи се потребни сплет на околности за да се создадат услови за криза. Изолирано, секој негативен фактор сам по себе не води до криза, проблемот настанува кога ќе се појават неколку негативни трендови кои меѓусебно се зајакнуваат.
Инфлацијата е неконтролирана низ Европа, Северна Америка и остатокот од светот, растејќи на нивоа невидени со децении. Во САД инфлацијата е 8,2 отсто, во Обединетото Кралство 10,1 отсто, на ниво на цела ЕУ 10 отсто, во Мексико 8,7 отсто, во Бразил 7,2, во Австралија 6,8 отсто итн. Хрватска со стапка на инфлација од 12,3 отсто споредено со истиот период минатата година е така меѓу најпогодените.
Паралелно со инфлацијата, паѓаат и реалните плати. Во Хрватска од почетокот на годинава тие паднаа за 4,5 отсто, како и во другите земји со висока стапка на општ раст на цените. Интересно е што инфлацијата повеќе ги погодува високоплатените работници, во смисла дека има поголем процент на високоплатени работници чиј раст на платите не го следел растот на цените отколку ниско платените работници.
Главни извори на инфлација се енергетските производи (нафта, гас и електрична енергија) и храната, но поскапувањето полека се прелева на сите други производи и услуги. Иако вината за поскапувањето на храната се обидуваше да падне на војната во Украина, податоците јасно покажуваат дека тие растат од средината на минатата година. Состојбата во Украина делуваше како краткорочен шок, па цените се намалуваат од мај, но се уште се далеку над минатогодишните. Истото важи и за нафтата, гасот и електричната енергија.
Ако поскапувањето не е резултат на шок како што е војната во Украина и санкциите наметнати на Русија, а почна веќе кон средината на минатата година, причините секако се појавија најдоцна во 2020 година, среде пандемијата.
Покрај целосното нарушување на сите пазари во текот на таа година, со наизменични заклучувања, затворање на економски објекти, забрани за патувања, прекини во работењето на цели сектори од економијата и други политики кои се обидоа да го спречат ширењето на болеста, главната причина лежи во експанзивните монетарни политики (т.н. „печатење пари“) и експанзивните фискални политики (т.н. „пари од хеликоптер“) што ги спроведуваат државите и централните банки ширум светот за да ја одржат жива илузијата за економска одржливост во ситуација кога активно се запира со различни антипандемиски мерки.
Само САД, во зависност од проценките, дистрибуираа од буџетот 4 до 5 трилиони долари директно на граѓаните, компаниите и локалните нивоа на власт. Од тоа дури 817 милијарди биле во форма на директни плаќања на банкарските сметки на граѓаните, таканаречените „стимулациски проверки“. За споредба, директните трошоци за санација на финансискиот сектор во САД за време на кризата во 2009 година беа околу 500 милијарди долари.
Иако централните банки, политичарите и многу економисти ја уверија јавноста дека тоа нема да доведе до инфлација, сепак се појавува во април 2022 година. Сепак, дури и кога се појави, централните банки на САД (ФЕД) и ЕУ (ЕСБ) рекоа дека тоа е само привремено и минливо, и често може да се прочитаат тврдењата на економистите во медиумите (вклучувајќи го и еден нобеловец, Пол Кругман) дека инфлацијата всушност ќе биде добра за повеќето работници.
Дури во декември 2021 година, првиот човек на американската ФЕД признава дека инфлацијата нема да биде привремена, додека европската ЕЦБ го призна истото само неколку месеци подоцна. Но, тогаш инфлацијата веќе започна, па реакцијата на централните банки беше одложена.
Американската ФЕД доста брзо почна да ја зголемува референтната каматна стапка, која е главната алатка во борбата против инфлацијата. ESB го прави истото, но многу поумерено и побавно. Иако инфлацијата во ЕУ и во САД сè уште не почнала да опаѓа, САД годинава влегоа со повисока инфлација од ЕУ, а сега е помала. Добар дел од причината е посилната борба на ФЕД против инфлацијата во споредба со ЕЦБ.
Додека во 2020 и 2021 година имало политики за „печатење пари“ и „пари од хеликоптер“, се чини дека поголемиот дел од нив биле канализирани во цените на акциите. Апсурдно, додека светската економија беше во застој, трговијата беше попречена, цената на прекуокеанскиот транспорт порасна неколку пати и цели сектори на економијата пропаѓаа, берзите растеа.
Катарзата на акциите доаѓа во 2022 година, кога завршува ерата на евтини пари поради зголемувањето на каматните стапки од централните банки. Берзанските индекси паѓаат за 20-30 отсто, а првите шест месеци од годината се најлошото време за берзите во последните неколку децении.
Американската ФЕД доцни, но во 2022 година е целосно посветена на контролата на инфлацијата и јасно соопштува дека е подготвена да ја жртвува берзата за да го стави под контрола растот на цените. Но, зголемувањето на каматните стапки ја намалува инфлацијата токму затоа што делува на „ладење“ на економијата и доведување до рецесија. Кога централните банки ја зголемуваат референтната каматна стапка, парите стануваат поскапи за банките и другите финансиски институции, па тие мораат да ги зголемат и каматните стапки на заемите на компаниите и поединците.
Бидејќи зголемувањето на каматните стапки е неопходно за да се контролира инфлацијата, а во исто време се намалуваат инвестициите и потрошувачката во економијата бидејќи кредитите се поскапи, излегува дека кризата е единствениот лек за инфлацијата.
Највисоката инфлација во последните неколку децении, растот на каматните стапки, војната во Украина и последиците од пандемијата „Ковид-19“ се повеќе ја зголемуваат веројатноста за криза во 2022 година, а според некои проекции таа практично е загарантирана во наредната 12 месеци.
Иднината зависи од успешното, избалансирано зголемување на каматните стапки, со цел да се запре инфлацијата, а сепак да не и се наштети премногу на економијата, што меѓу економистите е познато како „меко приземјување“. Во таа ситуација, рецесијата би била блага и краткотрајна. Ако, пак, зголемувањето на каматните стапки доведе до ненадеен економски пад и голем шок, тоа ќе биде „тешко приземјување“. Тогаш ситуацијата ќе биде длабока и ќе трае подолго.
Дополнителен ризик претставува Кина, која сè уште не се откажува од своите строги политики за заклучување и нулта ковид. Влошувањето на кризата во секторот на недвижности во Кина може да се прелее и во финансискиот сектор и да го оптовари неговиот раст, а ефектите да се прелеат преку границата.
Додека развиениот свет се обидува да избегне рецесија, се повеќе луѓе во Африка гладуваат. Бројот на луѓе изложени на ризик од глад се зголеми за време на пандемијата, бришејќи го деценискиот напредок по ова прашање. Со изминување на ерата на евтини пари, цената на долгот расте и за богатите и за сиромашните. За некого станува збор за одржливост на јавните финансии, за други за прехранување на населението. По големото простување на долговите на почетокот на 21 век, субсахарска Африка повторно се задолжи прекумерно, па ќе мора да се спроведе уште едно масовно простување.
Изјавата „Најлошото допрва доаѓа“, особено кога доаѓа од главниот економист на ММФ, претставува не само очај поради економската криза, туку и поради претстојната хуманитарна криза.
