Триесет и пет години по експлозијата и најтешката нуклеарна несреќа во историјата, во нуклеарната централа Чернобил во Украина, нуклеарната фисија повторно тлее во ураниумското гориво закопано длабоко во салата на реакторот.
„Тоа е како жар на скара“, вели Нил Хајат, хемичар за нуклеарни материјали на Универзитетот во Шефилд, Велика Британија. Украинските научници се обидуваат да утврдат дали реакцијата ќе помине сама по себе или ќе бидат потребни вонредни интервенции за да се спречи нова несреќа, пишува списанието Science.
Сензорите покажуваат зголемен број на неутрони, што е сигнал за фисија, кои струјат од непристапна просторија, рече Анатолиј Дорошенко од Институтот за безбедносни проблеми на нуклеарната централа (ISPNPP) во Киев, Украина, минатата недела за време на дискусиите за демонтирање на реакторот.
„Ситуацијата е крајно неизвесна, но не можеме да ја исклучиме можноста за несреќа. Бројот на неутрони полека расте“, рече Максим Савељев од ISPNPP, сугерирајќи дека експертите имаат уште неколку години да откријат како да ја смират заканата. Секое решение внимателно ќе го следат експерти од Јапонија, која сè уште се справува со последиците од нуклеарната катастрофа пред 10 години во Фукушима, забележува Хајат, додавајќи дека тоа се опасности од слични размери.
Страшната идеја за самоодржлива фисија во урнатините на нуклеарната централа веќе долго време се надвиснува над Чернобил. Кога дел од јадрото на реакторот 4 се стопи на 26 април 1986 година, прачки ураниумско гориво, графитни контролни прачки и песок беа вметнати во јадрото за да се изгасне пожарот, а потоа се стопија во лава. Таа лава потона во подрумот на салата на реакторот и се зацврсти во формации наречени материјали што содржат гориво (FCM). Материјалите содржат околу 170 тони радиоактивен ураниум, или околу 95 проценти од оригиналното гориво.
Саркофагот од бетон-челик, наречен Засолниште, подигнат една година по несреќата, кој содржи остатоци од реакторот 4, овозможи продирање на дождовница. Бидејќи водата ги забавува или смирува неутроните и со тоа ги зголемува шансите за распаѓање на ураниумското јадро, пообилните дождови понекогаш би можеле да го зголемат бројот на неутрони. После поројниот дожд во јуни 1990 година, научник од Чернобил, кој ризикуваше изложеност на зрачење со влегување во оштетената реакторска сала, распрсна раствор на гадолиниум нитрат што апсорбира неутрони во FCM, за кое тој и неговите колеги стравуваа дека може да стане критично. Неколку години подоцна, прскалки со гадолиниум нитрат беа поставени на покривот на Засолниште. Но, спрејот не може ефикасно да навлезе во некои подрумски простории.
Официјални лица во нуклеарната централа во Чернобил претпоставуваа дека секој ризик ќе исчезне откако беше поставена масивната Нова безбедносна рамка (NSC) над Засолниште во ноември 2016 година. Конструкцијата вредна 1,5 милијарди евра требаше да го обезбеди Склониште за да може да се стабилизира и на крајот да се расклопи. NSC, исто така, го спречува продирањето на дождот и, откако е поставен, бројот на неутрони во повеќето области на Засолниште е стабилен или опаѓа.
Сепак, на некои места бројот на неутрони почна да расте, на пример, тој е двојно зголемен во последните четири години во просторијата 305/2, каде што тони FCM се закопани под урнатините. Моделите на ISPNPP сугерираат дека сушењето на горивото ги прави неутроните уште поефикасни при расцепување на ураниумските јадра.
„Тоа се убедливи и веродостојни податоци. Едноставно не е јасно за што станува збор“, изјави Хајат за Science.
Таа закана не може да се игнорира. Како што водата се повлекува, постои страв дека „реакцијата на расцепување ќе се забрза експоненцијално“, истакнува Хајат, што доведува до „неконтролирано ослободување на нуклеарната енергија“. Нема шанси да се повтори 1986 година, кога експлозијата и пожарот раширија радиоактивен облак над Европа. Неконтролираната фисија во FCM може да се распрсне откако топлината ќе ја зоврие преостанатата вода. Сепак, забележува Савељев, иако секоја експлозивна реакција би била ограничена, тоа може да доведе до колапс на нестабилни делови на разнишаното Засолниште, полнејќи го NSC со радиоактивна прашина.
Решавањето на нова закана е застрашувачки предизвик. Нивото на зрачење во просторијата 305/2 спречува луѓето да се приближуваат и да инсталираат сензори. Прскањето гадолиниум нитрат на нуклеарните остатоци не е опција, бидејќи тие се покриени со бетон. Има идеја да се направи робот што може да издржи интензивно зрачење доволно долго за да отвори дупки во FCM и да вметне борови цилиндри, кои би функционирале како контролни прачки и би собирале неутрони. Во меѓувреме, ISPNPP има намера да го засили надзорот над две други области каде што FCM може да стане критичен.
Враќањето на нуклеарната фисија не е единствениот предизвик со кој се соочуваат чуварите на Чернобил. Под интензивно зрачење и висока влажност, FCM се распаѓа и создава уште поголема радиоактивна прашина, што ги комплицира плановите за расклопување на Засолништето. Формацијата на ФЦМ наречена „Слонова нога“ беше толку тешка што научниците мораа да употребат пушка „калашњиков“ за да отцепат парче за анализа. „Сега, повеќе или помалку, има конзистентност на песок“, вели Савељев.
Украина веќе долго време има намера да го отстрани FCM и да го чува во геолошко складиште. До септември, со помош на Европската банка за обнова и развој, има намера да донесе сеопфатен план за елиминирање на FCM. Но, можеби ќе биде потешко отколку што се мислеше да се закопа активниот реактор што останува во Засолништето, заклучува Science.
